Δημήτρης Σταύρου: Ιστορικά στοιχεία που συνδέουν το Ιερό της Αθηνάς Παλληνίδος, το Λιοντάρι της Κάντζας και τον Βυζαντινό ναό του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στον Γέρακα.

Παρασκευή, Νοεμβρίου 15, 2024

Ιστορικά στοιχεία που συνδέουν το Ιερό της Αθηνάς Παλληνίδος, το Λιοντάρι της Κάντζας και τον Βυζαντινό ναό του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στον Γέρακα.

Η Παλλήνη συνδέεται με πολλούς αττικούς μύθους. Είναι το πεδίο της Γιγαντομαχίας, στη διάρκεια της οποίας η Αθηνά σκότωσε τον γίγαντα Πάλλαντα ή, σε άλλη εκδοχή, τη Γοργόνα, και σχετίζεται με την ιστορία του Εριχθόνιου αλλά και με τον Θησέα και τον συνοικισμό του.

Το ιερό της Αθηνάς Παλληνίδος (γνωστό και ως ιερό της επί Παλληνίδι Αθηνάς κατά την αρχαιότητα) βρίσκεται σε κομβική γεωγραφικά θέση, στη συμβολή τριών αρχαίων οδών, οι οποίες οδηγούσαν στο άστυ (Αθήνα), στον Μαραθώνα και στην Παιανία και ανήκε στον αρχαίο δήμο Παλλήνης (ή στον δήμο Γαργηττού, σύμφωνα με άλλους ερευνητές). Η σημερινή του θέση είναι στη συμβολή των οδών Ανδρούτσου και Ζαλόγγου στον Γέρακα και εντοπίστηκε κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφής την άνοιξη του 1994 στο οικόπεδο ιδιοκτησίας Θανοπούλου και Φλώρου.

Πρόκειται για ένα από τα γνωστότερα ιερά της Αττικής και, όπως μαρτυρεί επιγραφή του 4^ου αι. π.Χ. ήταν η έδρα σημαντικού Κοινού, μιας πολιτικοθρησκευτικής ένωσης τεσσάρων δήμων: Παλλήνης, Παιανίας, Γαργηττού και Αχαρνών. Μνημονεύεται από τον Ησύχιο, τον Αριστοτέλη, τον Ευριπίδη, τον Αριστοφάνη, ενώ συνδέεται με πολλούς αττικούς μύθους. Σύμφωνα με έναν από αυτούς, εδώ ο Θησέας φέρεται ότι νίκησε τους γιους του γίγαντα Πάλλαντος και μετά από αυτή την νίκη προχώρησε στον συνοικισμό, δηλαδή την πολιτική ένωση όλων των κατοίκων της Αττικής.

Το 539 π.Χ. διεξήχθη μπροστά στο ιερό η μάχη επί Παλληνίδι, στην οποία το τύραννος Πεισίστρατος νίκησε τους δημοκρατικούς αντιπάλους του και εγκατέστησε για τρίτη φορά την τυραννία στην Αθήνα. Σε ανάμνηση αυτής της νίκης του έδωσε εντολή να φτιαχτεί το λίθινο λιοντάρι της Κάντζας και να τοποθετηθεί σαν επιτάφιος λέων πάνω στον τάφο των Κούρων Αθηναίων. Το λίθινο λιοντάρι που σώζεται ύστερα από 2.500 χρόνια, βρίσκεται σήμερα στην οδό Λεονταρίου της Κάντζας, δίπλα στο Κέντρο Ερευνών Δοκιμών και Προτύπων της (Κ.Δ.Ε.Π.) της Δ.Ε.Η. :

Το ιερό της Αθηνάς Παλληνίδος λειτούργησε αδιάκοπα από τον 7^ο έως και το τέλος του 4^ου αι. π.Χ. Τον 6^ο αι. π.Χ. κατασκευάστηκε ο αρχαϊκός ναός αντικαθιστώντας παλαιότερο κτίσμα στο πλαίσιο της πολιτικής του Πεισίστρατου για την αναβάθμιση των αττικών δήμων.

Κατά την κλασική περίοδο, το ιερό έλαβε μνημειακή μορφή με την ανέγερεση το 440-430 π.Χ. νέου ναού. Ήταν δωρικός, με έξι κίονες στις στενές και δεκατρείς στις μακρές πλευρές. Αποδόθηκε στον λεγόμενο «αρχιτέκτονα του Θησείου», που είχε επίσης χτίσει τους ναούς του Ηφαίστου στην Αγορά (γνωστό ως Θησείο), του Ποσειδώνος στο Σούνιο και της Νεμέσεως στον Ραμνούντα:

Ο ναός της Παλληνίδος Αθηνάς, όπως και άλλοι ναοί από την περιφέρεια, στους χρόνους του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου (τέλος 1^ου αι. π.Χ.), αποδομήθηκε και μεταφέρθηκε στην Αρχαία Αγορά του άστεως όπου αφιερώθηκε στον Άρη, φιλοξενώντας και άλλες λατρείες μεταξύ των οποίων και της Αθηνάς.

Λιθόπλινθοι από το θεμέλιο του αρχαίου ναού χρησιμοποιήθηκαν στην οικοδόμηση του βυζαντινού ναού του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (11^ος αι. μ.Χ.) σε απόσταση 300 μ., οι οποίοι είναι ορατοί στην τοιχοποιία του. Ο ερειπωμένος σήμερα ναός βρίσκεται στην περιοχή του Γέρακα, στη θέση Γούπη, αριστερά της λεωφόρου Μεσογείων πηγαίνοντας προς Ραφήνα. Πρόκειται για τα ερείπια ενός σημαντικού ναού, συνεπτυγμένου σταυροειδούς. Σώζονται μόνο κάποια τμήματα από τους τοίχους και το Ιερό: