Τα κουπόνια εκπαίδευσης (School vouchers)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1.      Περίληψη

2.      Εισαγωγή

3.      Εννοιολογικό πλαίσιο

4.      Iστορική και ιδεολογική προέλευση

5.      Εφαρμογές στον διεθνή χώρο

5.1.            Χιλή

5.2.            Kολομβία

5.3.            Ευρώπη

5.3.1.      Λιθουανία

5.3.2.      Ιταλία

5.3.3.      Σουηδία

5.3.4.      Ολλανδία

5.4.            Χονγκ-Κονγκ

5.5.            Η.Π.Α.

5.6.            Κατάρ

6.      Τι ισχύει στην Ελλάδα

7.      Κριτική

8.      Σύνοψη

9.      Βιβλιογραφία, αρθρογραφία, ιστογραφία

1.      Περίληψη

Οι έννοιες της αυτονομίας της σχολικής μονάδας, της ελεύθερης επιλογής σχολείου από τους γονείς και τους μαθητές, των κουπονιών εκπαίδευσης, καθώς επίσης και της συμπερίληψης των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων στην κρατική χρηματοδότηση εμφανίζονται ολοένα και περισσότερο στις έρευνες για τα εκπαιδευτικά συστήματα, τόσο σε αναπτυσσόμενες όσο και σε προηγμένες χώρες. Στην παρούσα εργασία, εξετάζεται ο θεσμός των κουπονιών εκπαίδευσης (school vouchers) στην Α/μια και τη Β/μια  εκπαίδευση διαφορετικών χωρών ο οποίος αποτελεί έναν από τους τρόπους χρηματοδότησης των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Περιγράφεται η πρακτική εφαρμογή του, η κριτική που έχει δεχθεί και συνεχίζει να δέχεται, ενώ στο τέλος συμπεραίνουμε ότι το θέμα δεν είναι μονοπαραγοντικό αλλά εξαρτάται από μια σειρά παράλληλων θεσμών και παραμέτρων.

Λέξεις κλειδιά: αυτονομία σχολικής μονάδας, επιλογή σχολείου, κουπόνια εκπαίδευσης, χρηματοδότηση εκπαιδευτικού συστήματος.

2.      Εισαγωγή

Ένα από τα μεγαλύτερα θέματα των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων από τη δεκαετία του ’80 και μετέπειτα είναι η επιλογή σχολείου από τους γονείς και τους μαθητές. Η ανάγκη για μεγαλύτερη γονική και μαθητική επιλογή στην εκπαίδευση έχει λάβει πολλές μορφές, συμπεριλαμβανομένων των  κουπονιών εκπαίδευσης (school vouchers). Κατά το σύστημα αυτό, οι κυβερνήσεις χρηματοδοτούν απευθείας τις  οικογένειες επιτρέποντάς τους να εγγράψουν τα παιδιά τους σε δημόσια ή ιδιωτικά σχολεία της επιλογής τους.  Σκοπός  είναι να αυξηθεί η γονική επιλογή, να προωθηθεί ο σχολικός ανταγωνισμός και να επιτραπεί στις οικογένειες με χαμηλό εισόδημα η πρόσβαση σε ιδιωτικά σχολεία.  Ο θεσμός έχει υιοθετηθεί τόσο από αναπτυσσόμενες όσο και από ανεπτυγμένες  χώρες (Eurydice, 2015, Levin, 1991, OECD, 2012, West., 1997, Wolf, 2008).  

3.    Εννοιολογικό πλαίσιο

Ένα κρατικώς χρηματοδοτούμενο κουπόνι εκπαίδευσης αποτελεί μία μορφή χρηματοδότησης από το κράτος προς το σχολείο που επιλέγει ο γονέας για την εκπαίδευση του παιδιού του. Το κουπόνι αποπληρώνει ολόκληρα ή μέρος των διδάκτρων. Το σύστημα εισάγει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα δημόσια σχολεία, αλλά και μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων παρέχοντάς τους την ελευθερία να διαμορφώνουν την εκπαιδευτική τους προσφορά ανάλογα με τις προτιμήσεις των γονέων (West, 1997, σελ. 83).

Ο στόχος των συστημάτων κουπονιών – η παροχή στις οικογένειες της μέγιστης δυνατότητας επιλογής εντός ενός αποκεντρωμένου και ανταγωνιστικού πλαισίου - ενσωματώνει  τέσσερις αρχές: την επιλογή του καταναλωτή, την προσωπική ανέλιξη, την προώθηση του ανταγωνισμού και την ισότητα των ευκαιριών (Cave, 2001, p. 59 ).

Η διάκριση μεταξύ των συστημάτων της αγοράς και των δημόσιων συστημάτων επιλογής δεν είναι μια  διάκριση  αυστηρά «δημόσιου ή ιδιωτικού». Ακόμα και σε έναν καταρχήν αγοραίο θεσμό, όπως το σύστημα κουπονιών εκπαίδευσης, η χρηματοδότηση και η ρύθμιση είναι πιθανόν να αποτελούν ευθύνη των κρατικών αρχών, άλλες κρατικώς χρηματοδοτούμενες εναλλακτικές επιλογές μπορεί να είναι εξίσου ενταγμένες, αλλά και διάφορες μορφές κρατικής επιλογής μπορεί να χρησιμοποιούν ιδιωτικοοικονομικές μεθόδους, όπως π.χ. οι συμβάσεις έργου (Levin, 1991, p. 141).

Μια σημαντική παράμετρος για την κατανόηση του θεσμού, είναι ότι δεν υπάρχει ένα και μοναδικό σύστημα κουπονιών εκπαίδευσης, αλλά πολλές εναλλακτικές προσεγγίσεις που βασίζονται στον μηχανισμό των κουπονιών. Τα προγράμματα κουπονιών διαφέρουν ως προς τρεις βασικές παραμέτρους: τη χρηματοδότηση, τη ρύθμιση και την πληροφόρηση (Levin, 1980, στο Levin, 1991, σελ.142).

Οποιαδήποτε προσπάθεια κατανόησης των συνεπειών ενός εκπαιδευτικού συστήματος που βασίζεται σε κουπόνια πρέπει να διερευνά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Διαφορετικές λεπτομέρειες μπορεί να οδηγούν σε εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα. Είναι προφανές ότι ένα  «αντισταθμιστικό» κουπόνι για τους φτωχούς, με πρόβλεψη για την καθημερινή μεταφορά των μαθητών, με πλήρη πληροφόρηση και με ρυθμίσεις για τις εγγραφές οι οποίες θα διασφαλίζουν τη συμμετοχή των φτωχών, θα έχει εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα από ένα ενιαίο κουπόνι για τους γονείς, με φτωχούς μηχανισμούς πληροφόρησης, χωρίς πρόβλεψη για τη μεταφορά των μαθητών και με μία ελεύθερη προσέγγιση στην αποδοχή των αιτήσεων εγγραφής (Levin, 1991, σελ. 144).

Από τη μέχρι τώρα εμπειρία, καταγράφονται δύο τύποι κουπονιών εκπαίδευσης: α) Τα στοχευμένα, όπως π.χ. στην Κολομβία όπου εφαρμόστηκαν για την επέκταση της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στον φτωχό πληθυσμό. β) Τα γενικής χρήσης, όπως π.χ. στη Χιλή όπου κάθε δημόσιο ή ιδιωτικό σχολείο λαμβάνει κρατική χρηματοδότηση ανάλογα με τον αριθμό των μαθητών (Patrinos,2016, IOBE, 2013)

4.      Iστορική και ιδεολογική προέλευση

Η ιδέα ενός εκπαιδευτικού συστήματος στο οποίο τουλάχιστον ένα μέρος της πληρωμής θα γίνεται απευθείας από τον γονέα προς το σχολείο πρωτοεμφανίστηκε το 1776 από τον Άνταμ Σμιθ στον «Πλούτο των Εθνών». Ο Σμιθ υποστήριζε ότι αν το κράτος επωμιζόταν όλα τα κόστη, ο δάσκαλος σύντομα θα μάθαινε να παραμελεί τα καθήκοντά του. Επίσης, ο Tom Paine στο έργο του «Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου» πρότεινε ένα σχέδιο κουπονιών κατά το οποίο κάθε οικογένεια θα λάμβανε ένα συγκεκριμένο ποσό για κάθε παιδί κάτω των 14 ετών και τα παιδιά θα υπόκεινται σε υποχρεωτική παρακολούθηση. (West, 1967, στο Levin, 1991). Τοπικοί υπουργοί θα πιστοποιούσαν τη συμμόρφωση με τον νόμο (Levin, 1991, σελ. 142).

Η πιο γνωστή εκδοχή μιας τέτοιας προσέγγισης είναι αυτή που προτάθηκε από τον Milton Friedman το 1955 και το 1962 με τη μορφή των κουπονιών εκπαίδευσης, σύμφωνα με την οποία παρέχεται σε κάθε οικογένεια μία εκπαιδευτική επιταγή από το κράτος για όλους τους μαθητές, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την πληρωμή των διδάκτρων σε όποιο σχολείο καλύπτει τις ελάχιστες προδιαγραφές για την ένταξη στο σύστημα των κουπονιών (Levin, 1991, σελ. 141).

Αν και οι ιδέες του Friedman υιοθετήθηκαν από πολλούς συντηρητικούς διανοητές και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, στις ΗΠΑ η υποστήριξη για τα κουπόνια εκπαίδευσης αποτέλεσε μέρος της φιλελεύθερης παράδοσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Christopher Jencks (1966, στο Cave, 2001) υποστήριξε ότι η υπερβολική γραφειοκρατικοποίηση και τα φτωχά κίνητρα ενός μονολιθικού δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος βλάπτει σοβαρά  την ποιότητα της παιδείας σε περιοχές χαμηλού εισοδήματος, ειδικά στα αστικά περιβάλλοντα. Πίστευε ότι τα προβλήματα αυτά θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν από ένα σύστημα κουπονιών κατά το οποίο θα επιλέγονταν και ιδιωτικοί πάροχοι. Άλλοι αναλυτές υποστήριξαν ότι ήταν καταλληλότερο ένα "εσωτερικό" κουπόνι το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί μόνο στο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα (Fantani, 1973, στο Cave, 2001). Πιο πρόσφατες εργασίες των Chubb και Moe (1990) επαναλαμβάνουν το επιχείρημα των ολέθριων αποτελεσμάτων μιας συγκεντρωτικής γραφειοκρατίας (Cave, 2001, σελ. 73-74).

5.      Eφαρμογές στον διεθνή χώρο

5.1.            Χιλή

Αρχίζοντας από το 1980, η Χιλή μετέφερε τη διαχείριση των δημόσιων πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων σχολικών μονάδων στους δήμους, κατήργησε τις μισθολογικές κλίμακες και τη δημοσιοϋπαλληλική προστασία για τους εκπαιδευτικούς, άρχισε να χρηματοδοτεί τα δημοτικά και μη-κερδοσκοπικά ιδιωτικά σχολεία με τα ίδια ποσοστά αυστηρά ανάλογα με τη συμμετοχή και ενθάρρυνε τους γονείς να επιλέγουν σχολείο ανάλογα με την απόδοση. Η δημοκρατική κυβέρνηση που ανέλαβε την εξουσία το 1989 επανίδρυσε τις μισθολογικές κλίμακες και τις εργασιακές προστασίες για τους εκπαιδευτικούς, αλλά διατηρώντας κατά τα υπόλοιπα το σύστημα κουπονιών της Χιλής. Είναι ίσως το αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα εφαρμογής του συστήματος κουπονιών σε εθνική εμβέλεια, μεταξύ των αναπτυσσόμενων οικονομιών (Gauri 1998).

Το χιλιανό σύστημα κουπονιών οδήγησε σε δραματική αύξηση των εγγραφών σε ιδιωτικά σχολεία που ήταν συμβεβλημένα, από το 15% στις αρχές του 1980 σε 33% το 1996. Ομοίως, το χιλιανό εκπαιδευτικό σύστημα υιοθέτησε ένα αντισταθμιστικό σύστημα κουπονιών το 2008, παρέχοντας μια επιπλέον κατά κεφαλή χρηματοδότηση για μειονεκτούντες μαθητές: Το κουπόνι για παιδιά με χαμηλή κοινωνικο-οικονομική κατάσταση και για παιδιά αυτοχθόνων ήταν κατά 50% υψηλότερης αξίας από το κουπόνι των υπόλοιπων παιδιών (OEDC, 2015, p. 97).

5.2.            Κολομβία

Αναλύοντας το Κολομβιανό πείραμα κουπονιών, ο Stern (2014) εξετάζει την έκταση στην οποία το αντισταθμιστικό κουπόνι (ανάλογα με το εισόδημα) μπορεί να μειώσει τις ανισότητες και να παράσχει μια αποτελεσματικά οικονομική μέθοδο αύξησης των εγγραφών στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Παρά τις διαρθρωτικές και εφαρμοστικές αδυναμίες, οι οποίες ζημιώνουν την απόδοση του συστήματος ως προς τα επιτεύγματα και ως προς τις εγγραφές, οι επιτυχίες του ενισχύουν το επιχείρημα ότι η εφαρμογή ενός αντισταθμιστικού προγράμματος κουπονιών μπορεί να συμβάλει στη μείωση των ανισοτήτων στις αναπτυσσόμενες χώρες. Όμως, για την αποτελεσματική αύξηση των εγγραφών, είναι αναγκαίο να γίνουν σημαντικές τροποποιήσεις και επεκτάσεις του προγράμματος (Stern, 2014).

5.3.            Ευρώπη

5.3.1.      Λιθουανία

Τον Ιανουάριο του 2016 εγκαινιάστηκε στη Λιθουανία ένα «κουπόνι τάξης» για προσχολικά και πρωτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα το οποίο θα δοκιμαστεί πιλοτικά σε πέντε επιλεγμένους δήμους. Η φιλοσοφία του είναι ότι η χρηματοδότηση θα υπολογίζεται ανά τάξη και όχι ανά μαθητή. Για παράδειγμα, θα υπάρχουν κουπόνια τριών διαφορετικών αξιών:

-          Κουπόνι για τάξεις από 9 έως 11 μαθητές.

-          Κουπόνι για τάξεις από 12 έως 20 μαθητές.

-          Κουπόνι για τάξεις με περισσότερους από 21 μαθητές.

Αν υπάρχουν 8 ή λιγότεροι μαθητές σε μια τάξη, ένα τμήμα του κουπονιού θα κατανέμεται ανά κατηγορία. Άλλα κεφάλαια, ειδικά κεφάλαια για την οργάνωση και τη διαχείριση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και τα κονδύλια για άλλες εκπαιδευτικές ανάγκες, θα  διαχωρίζονται και θα υπολογίζονται ανά μαθητή. Τα κεφάλαια για την οργάνωση και τη διαχείριση της εκπαιδευτικής διαδικασίας θα αντιπροσωπεύουν το 10% των κεφαλαίων για την εφαρμογή της εκπαιδευτικής διαδικασίες και το 8-20% των δαπανών ανά μαθητή. Το ποσό αυτό περιλαμβάνει επίσης τους μισθούς για τους υπαλλήλους που οργανώνουν και να διαχειρίζονται την εκπαιδευτική διαδικασία, το προσωπικό της σχολικής βιβλιοθήκης και το εκπαιδευτικό προσωπικό που παρέχει ψυχολογική, ειδική και κοινωνική παιδαγωγική βοήθεια. Μετά την αξιολόγηση της εμπειρίας και των αποτελεσμάτων της νέας μεθοδολογίας για τη χρηματοδότηση της εκπαίδευσης, θα ληφθεί η  απόφαση για το αν είναι σκόπιμο να εισαχθεί το σύστημα του «κουπονιού τάξης» μεθοδολογία σε όλα τα σχολεία της χώρας (Δίκτυο «Ευρυδίκη», 2015).

5.3.2.      Ιταλία

Οι Agasisti & al. (2015) εξέτασαν τα αποτελέσματα της πολιτικής των κουπονιών εκπαίδευσης που υλοποιήθηκε από μια ιταλική περιφερειακή κυβέρνηση. Η εφαρμογή ξεκίνησε το 2000 και είχε ως στόχο να βοηθήσει τις οικογένειες που ήθελαν να εγγράψουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικά σχολεία. Το 2008, η πολιτική άλλαξε καθιστώντας τη διοικητική διαδικασία που απαιτείται για την απόκτηση του κουπονιού ευκολότερη και η ενσωματώνοντας μεγαλύτερη οικονομική ενίσχυση. Η τροποποίηση της πολιτικής διαπιστώθηκε ότι δεν έχει επηρεάσει το ποσοστό των μαθητών που εγγράφονται σε ιδιωτικά σχολεία και των τριών εκπαιδευτικών βαθμίδων  (πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και ανώτερη δευτεροβάθμια). Ακόμη, η αλλαγή ήταν επωφελής από τη σκοπιά της ελάφρυνσης του βάρους της γραφειοκρατίας για τους μαθητές των ιδιωτικών σχολείων (Agasisti & al.,2015, σελ. 380).

5.3.3.      Σουηδία

Σύμφωνα με τον Emilson (2012), το σουηδικό σύστημα κουπονιών εκπαίδευσης αποτελείται από πέντε βασικά μέρη:

•           Υπάρχει ένα βασικό πρόγραμμα το οποίο οφείλουν να ακολουθούν όσα σχολεία λαμβάνουν κρατική χρηματοδότηση. Η Εθνική Σχολική Επιθεώρηση παρακολουθεί την προσαρμογή και αξιολογεί την ποιότητα.

•           Τα πιστοποιημένα ανεξάρτητα σχολεία χρηματοδοτούνται από το κράτος ανάλογα με τον αριθμό των μαθητών – ένα κουπόνι αντιστοιχεί σε έναν μαθητή που επιλέγει το συγκεκριμένο σχολείο. Μόνο η Εθνική Σχολική Επιθεώρηση αποφασίζει για την πιστοποίηση.

•           Το χρηματικό ποσό του κουπονιού πληρώνεται από κάθε τοπική αρχή και ποικίλει μεταξύ των δήμων ανάλογα με τις διαφορές στα κόστη. Η νομοθεσία προβλέπει ότι οι τοπικές αρχές είναι υποχρεωμένες να πληρώνουν στο ανεξάρτητο σχολείο το ποσό που αναλογεί στο μέσο κόστος ανά μαθητή στο αντίστοιχο τοπικό κρατικό σχολείο στο οποίο θα φοιτούσε ο μαθητής σε άλλη περίπτωση.

•           Τα ανεξάρτητα σχολεία απαγορεύεται να επιβάλλουν πρόσθετα δίδακτρα. Ως εκ τούτου, δεν έχουν δικαίωμα να επιλέγουν μαθητές, αλλά οφείλουν να τους δέχονται με σειρά προτεραιότητας.

•           Εντός του πλαισίου του προγράμματος σπουδών, τα ανεξάρτητα σχολεία είναι ελεύθερα να οργανώνουν τα δικά τους ιδιαίτερα προγράμματα, ωράρια και παιδαγωγικές μεθόδους (Emilson, 2012, σελ. 77-78).

5.3.4.      Ολλανδία

 Η Ολλανδία αποτελεί ακόμα ένα παράδειγμα επιτυχημένης εφαρμογής των κουπονιών εκπαίδευσης, αφού το 70% των εγγραφών  λαμβάνουν χώρα σε κρατικώς χρηματοδοτούμενα ιδιωτικά σχολεία. Κατά μέσο όρο, οι μαθητές αυτοί προέρχονται από χαμηλά κοινωνικοοικονομικά στρώματα. Το επίπεδο των προσφερόμενων επιλογών σε συνδυασμό με το ύψος χρηματοδότησης ανά μαθητή φαίνεται να παρακινεί τα σχολεία για συνεχή βελτίωση (Patrinos, 2016).

5.4.            Χονγκ-Κονγκ

Το 2006, η κυβέρνηση της Διοικητικής Περιφέρειας του Χονγκ Κονγκ (HKSAR) ανακοίνωσε μια σημαντική οικονομική δέσμευση για την περαιτέρω ενίσχυση της ποιότητας της προσχολικής εκπαίδευσης με την εισαγωγή του προγράμματος κουπονιών προσχολικής αγωγής (PEVS). Ο βασικός στόχος του προγράμματος ήταν να λαμβάνουν όλα τα παιδιά  οικονομικά προσιτή και ποιοτική προσχολική εκπαίδευση. Αυτό επρόκειτο να επιτευχθεί μέσω της άμεσης επιδότησης προς τους γονείς, με τη μορφή κουπονιών, για να αντιμετωπίσουν τις οικονομικές τους επιβαρύνσεις και για να αυξηθεί η επιλογή των νηπιαγωγείων και παιδικών σταθμών. Το σχέδιο προβλέπει επίσης τη χρηματοδοτική βοήθεια προς τους εκπαιδευτικούς και τους διευθυντές προσχολικής εκπαίδευσης για την επαγγελματική τους αναβάθμιση, καθώς και ένα μηχανισμό διασφάλισης ποιότητας που συνδυάζει την αυτοαξιολόγηση με εξωτερική αξιολόγηση από το Υπουργείο Παιδείας. Μια επιχορήγηση εφάπαξ δόθηκε σε όλα τα προσχολικά ιδρύματα κατά το σχολικό έτος 2006/07 για τη σχολική ανάπτυξη (Υπουργείο Παιδείας  Χονγκ Κονγκ, 2010, σελ. 5).

5.5.            Η.Π.Α

Τα κουπόνια εκπαίδευσης εφαρμόζονται σε αρκετές πολιτείες των ΗΠΑ (Brunner & al. , 2001, Hoxby , 2003, Austin ,2015, Fleming & al. ,2014 ).

Το 1993, οι κάτοικοι της Καλιφόρνια ψήφισαν υπέρ της εισαγωγής των κουπονιών εκπαίδευσης. Oι Brunner & al. (2001), διεξήγαγαν έρευνα με την υπόθεση ότι οι ιδιοκτήτες σπιτιών στις καλές σχολικές περιφέρειες εκλάμβαναν το κουπόνι σαν μια απειλή για την αξία των ακινήτων τους και ως εκ τούτου ψήφισαν κατά (Brunner & al., 2001, σελ. 517). Τα αποτελέσματα της έρευνάς τους δείχνουν ότι οι στόχοι του συστήματος κουπονιών είναι πιο πιθανό να επιτυγχάνονται αν το σύστημα δεν απειλεί τις αξίες των ακινήτων στις καλές σχολικές περιφέρειες. Μια δυνατότητα θα ήταν το κουπόνι να απευθύνεται σε γονείς με χαμηλό εισόδημα. Αυτό στοχεύει στο να βοηθήσει τις οικογένειες που είναι εγκλωβισμένες σε υποβαθμισμένα σχολεία του κέντρου της πόλης. (σελ. 531).

Οι πιο συχνές ερωτήσεις σχετικά με την επιλογή  σχολείου στις ΗΠΑ είναι: Τα δημόσια σχολεία ανταποκρίνονται εποικοδομητικά στον ανταγωνισμό που προκαλείται με την καθιέρωση της επιλογής  σχολείου, αυξάνοντας την παραγωγικότητά τους ; Βελτιώνεται η πρόοδος των μαθητών που παρακολουθούν το σχολεία μέσω κουπονιών ή σχολεία ειδικού σκοπού (Charter Schools) ; Mήπως τα σχολεία κουπονιών και τα σχολεία ειδικού σκοπού επιλέγουν μόνο τους καλύτερους μαθητές  (“cream-skim”) ; (Hoxby, 2003,σελ. 9).

O Austin (2015) χρησιμοποιεί ερευνητικά δεδομένα και συνεντεύξεις για σχετικά με το Πρόγραμμα Επιλογής Υποτροφιών της πολιτείας Ιντιάνα (ICSP), για να αναλύσει τις αποφάσεις  συμμετοχής των σχολείων και τις πρώτες εμπειρίες  εφαρμογής προκειμένου να κατανοηθεί καλύτερα το πώς τα σχολεία ανταποκρίνονται στους κανονισμούς του προγράμματος. Βρίσκει ότι τα σχολεία που επιλέγουν να συμμετάσχουν στο ICSP ενδιαφέρονται περισσότερο για το πώς θα επηρεαστεί η ακαδημαϊκή και η θρησκευτική τους ταυτότητα, ενώ οι περισσότεροι από όσους επιλέγουν να μη συμμετέχουν ασχολούνται με τις διαδικαστικές απαιτήσεις του προγράμματος. Πράγματι, τα συμβεβλημένα σχολεία βίωσαν από νωρίς τις αλλαγές στην ακαδημαϊκή και θρησκευτική σύνθεση των μαθητικών πληθυσμών τους, καθώς και τις προκλήσεις που σχετίζονται με τις διοικητικές απαιτήσεις του προγράμματος (Austin, 2015, σελ. 354).

Oι Fleming & al. (2014), χρησιμοποίησαν δεδομένα από το πρόγραμμα κουπονιών του Μιλγουόκι για να διερευνήσουν τα οφέλη ως προς τα κοινωνικά αποτελέσματα της φοίτησης σε σχολεία κουπονιών. Προέκυψε ότι κουπόνι οι μαθητές που φοιτούν σε σχολεία με κουπόνια επιδεικνύουν ελαφρώς υψηλότερα επίπεδα πολιτικής ανοχής, δεξιοτήτων του πολίτη, μελλοντικής πολιτικής συμμετοχής και εθελοντισμού, σε σύγκριση με τους μαθητές των υπόλοιπων σχολείων. Περαιτέρω αναλύσεις δείχνουν ότι τα αποτελέσματα αυτά μπορεί να είναι εν μέρει επηρεασμένα από τους μαθητές που  φοιτούν στα καθολικά και σε άλλα θρησκευτικά σχολεία (Fleming & al.,  (2014, σελ. 213).

5.6.            Κατάρ

Στις 9 Σεπτεμβρίου 2012, το Ανώτατο Συμβούλιο Παιδείας του Κατάρ ανακοίνωσε την ολοκλήρωση της προετοιμασίας  για το νέο ακαδημαϊκό έτος 2012/2013 σε 358 σχολεία, συμπεριλαμβανομένων των 177 ανεξάρτητων σχολείων και 118 ιδιωτικών σχολείων και νηπιαγωγείων. Σύμφωνα με το Νόμο υπ’αρ. 7/2012 περί Κουπονιών Εκπαίδευσης και σύμφωνα με τις αποφάσεις του Υπουργού Παιδείας και Ανώτατης Εκπαίδευσης, οι γονείς θα έχουν στο εξής τη δυνατότητα να επιλέγουν σχολείο για τα παιδιά τους. Ο νόμος ορίζει ότι η κυβέρνηση θα καταβάλλει ένα χρηματικό ποσό για να καλύπτει το σύνολο ή μέρος των διδάκτρων για τους μαθητές που είναι εγγεγραμμένοι σε σχολεία που έχουν εγκριθεί από το Ανώτατο Συμβούλιο για να συμβληθούν με το πρόγραμμα κουπονιών. (Υπουργείο Παιδείας και Ανώτατης Εκπαίδευσης Κατάρ, 2014).

6.      Tι ισχύει στην Eλλάδα

Στο ελληνικό σύστημα εκπαίδευσης, μοναδικό παράδειγμα προς την κατεύθυνση παροχής εκπαιδευτικών κουπονιών αποτελεί μέχρι σήμερα η παροχή τους στην προσχολική και τη μεταλυκειακή εκπαίδευση. Συγκεκριμένα, το 2012 διατέθηκαν εκπαιδευτικά κουπόνια για την προσχολική εκπαίδευση, στο πλαίσιο της ενίσχυσης του προγράμματος των δημοτικών βρεφονηπιακών σταθμών. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα εφαρμόστηκε με επέκταση της συμμετοχής ιδιωτικών βρεφονηπιακών σταθμών και την αξιοποίηση κουπονιών, τα οποία αντιστοιχούν σε ένα ποσό που καλύπτεται από κοινοτικά προγράμματα και που παρέχουν οι δήμοι στις οικογένειες που δεν μπορούν να εξυπηρετηθούν από τους δημοτικούς σταθμούς (Ι.Ο.Β.Ε., 2013, σελ. 102).

Ως προς τη μεταλυκειακή εκπαίδευση, το Υπουργείο Παιδείας είχε δρομολογήσει το 2001 πρόγραμμα χρηματοδότησης μέσω εκπαιδευτικών κουπονιών για τα ΙΕΚ χρηματοδοτώντας, ουσιαστικά, δημόσια αλλά και ιδιωτικά Ινστιτούτα μέσω της κάλυψης των σπουδών ενός έτους για κάθε σπουδαστή. Το κάθε κουπόνι αντιστοιχούσε σε €734, ποσό που ήταν ίσο με τα δίδακτρα δύο εξαμήνων δημοσίων ΙΕΚ, ενώ για τα ιδιωτικά αποτελούσε μέρος των διδάκτρων, χωρίς να ξεπερνά το ποσό αυτό, το οποίο διατίθετο σε δύο δόσεις. Ο αρχικός στόχος ήταν να χορηγούνται ετησίως με το κουπόνι 14.000 καταρτιζόμενοι, για την περίοδο 2011-2015, βάσει κριτηρίων κοινωνικών, εισοδηματικών και γεωγραφικών, αλλά και βάσει της ειδικότητάς τους, για τις οποίες το υπουργείο είχε ανακοινώσει είκοσι ειδικότητες με τις οποίες οι καταρτιζόμενοι θα κερδίσουν επιπλέον 20 μονάδες  (Ι.Ο.Β.Ε., 2013, σελ. 102-103).

7.      Κριτική

Το σύστημα των κουπονιών εκπαίδευσης έχει θεωρηθεί από ορισμένους ερευνητές ως ένα θετικό βήμα, ενώ από άλλους έχει δεχθεί έντονη κριτική.

Οι Fung & Lam (2008), ισχυρίζονται ότι «τα κουπόνια εκπαίδευσης θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα στρατηγικό μέσο για τη βελτίωση της ποιότητας των εκπαιδευτικών υπηρεσιών με την αξιοποίηση των δυνάμεων της αγοράς για την ενίσχυση της φωνής και της επιλογής των γονέων. Ο ανταγωνισμός στην αγορά προωθεί την ανταπόκριση των σχολείων, ωθώντας τους να παρέχουν επιθυμητές υπηρεσίες που συμμορφώνονται με τις γονικές προτιμήσεις. Η χρήση των κουπονιών τάσσεται υπέρ ιδιωτικοποιημένων υπηρεσιών εκπαίδευσης, καθοδηγείται από τις αρχές της αγοράς και ως εκ τούτου ρυθμίζει φαινομενικά μειονεκτήματα του συστήματος δημόσιων σχολείων της. Ωστόσο, ένα σύστημα κουπονιών εκπαίδευσης που ενισχύει την παιδαγωγική αυτονομία των σχολείων θα μπορούσε να έχει αρνητικές επιπτώσεις για την επαγγελματική ποιότητα των εκπαιδευτικών υπηρεσιών»( Fung & Lam, 2008, σελ. 166).

Σύμφωνα με τον Patrinos (2016), «τα  παραδείγματα των χωρών που εφαρμόζουν κουπόνια εκπαίδευσης δείχνουν ξεκάθαρα ότι τα κουπόνια μπορεί να βοηθήσουν τις χώρες να βελτιώσουν τα εκπαιδευτικά τους συστήματα. Αλλά είναι επίσης σαφές ότι αυτό εξαρτάται από το πώς το σύστημα είναι διατεταγμένο. Οποιαδήποτε μεταρρύθμιση απαιτεί πιλοτική δοκιμή και αυστηρή αξιολόγηση των επιπτώσεων πριν επεκταθούν σε γενικότερη κλίμακα».

Επίσης, σύμφωνα με τον Emilson (2012), «συνοψίζοντας τα αποτελέσματα της δεκαοχτάχρονης σουηδικής εμπειρίας με τα κουπόνια  και την ανταγωνιστική αγορά εκπαίδευσης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα ανεξάρτητα σχολεία παρέχουν μεγαλύτερη αξία στα χρήματα των φορολογουμένων. Αυτό ισχύει αφενός λόγω της δικής τους ικανότητας -έχουν καλύτερη ποιότητα και καλύτερα αποτελέσματα κατά μέσο όρο - και αφετέρου λόγω του  καταλυτικού τους ρόλου στη βελτίωση των κρατικών σχολείων που ανταγωνίζονται. Ο ανταγωνισμός δουλεύει» (Emilson, 2012, σελ. 78-79).

Όμως, άλλοι ερευνητές βρίσκουν περισσότερες διακρίσεις εναντίον των παιδιών μεταναστών μετά τη μεταρρύθμιση, καθώς οι γονείς με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο τείνουν να επιλέγουν ανεξάρτητα σχολεία για τα παιδιά τους, σε αντίθεση με τους μετανάστες (Boehlmark και Lindahl ,2007, ΟΟΣΑ, 2015)

Σε ό,τι αφορά τις ΗΠΑ,  ο  Ladd (2002) αναφέρει ότι «με δεδομένη την τάση των γονέων να κρίνουμε τα σχολεία εν μέρει από τα χαρακτηριστικά των μαθητών του σχολείου, ένα καθολικό σύστημα κουπονιών θα βλάψει αναμφίβολα μεγάλο αριθμό  μειονεκτούντων μαθητών. Αν και το εξαρτώμενο από το εισόδημα κουπόνι θα μπορούσε να παρέχει μια χρήσιμη δικλείδα ασφαλείας για τα παιδιά, δεν πρέπει να τρέφουμε αυταπάτες ότι τέτοια προγράμματα θα αντιμετωπίσουν τη θεμελιώδη πρόκληση της παροχής επαρκούς εκπαίδευσης του μεγάλου αριθμού των μειονεκτούντων μαθητών σε πολλές από τις μεγάλες πόλεις μας. Ταυτόχρονα, υπάρχουν ισχυρά επιχειρήματα υπέρ της παροχής της δυνατότητας επιλογής σχολείου προς τις  οικογένειες, ειδικά τις οικονομικά αδύναμες. Η πρόκληση για τους φορείς χάραξης πολιτικής είναι να βρουν τρόπους για την επέκταση της γονικής επιλογής χωρίς να ευνοήσουν υπερβολικά τα συμφέροντα  μεμονωμένων οικογενειών εις βάρος των κοινωνικών δικαιωμάτων που δικαιολογούν τη δημόσια χρηματοδότηση της εκπαίδευσης.» (Ladd, 2002, σελ. 21-22).

Τέλος, σύμφωνα με τη ΓΣΕΕ, η εφαρμογή των κουπονιών εκπαίδευσης εμπεριέχει κινδύνους ως προς την αλλοίωση της φυσιογνωμίας των φορέων εκπαίδευσης, τις στρεβλώσεις και τις  ανισότητες που δημιουργούνται από τη γεωγραφική και χωροταξική διάρθρωση (ανθρωπογεωγραφία) του πληθυσμού (κέντρο-περιφέρεια), τον κατακερματισμό των σπουδών και  την υποβάθμιση του περιεχομένου τους, την υποχρηματοδότηση της δημόσιας παιδείας, την προώθηση του ατομικισμού σε βάρος της συλλογικότητας, την ανάπτυξη στους εν δυνάμει εκπαιδευόμενους του πνεύματος της συναλλαγής και της οικονομικής συνδιαλλαγής, την καλλιέργεια της αντίληψης της εκπαίδευσης ως προϊόν ανταλλαγής, τη μετατροπή των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων  σε «κυνηγούς εκπαιδευομένων» και την αξιολόγηση με όρους μαζικής συμμετοχής και όχι με ρήτρες ποιότητας (Κ.ΑΝ.Ε.Π. ΓΣΕΕ, 2016).

8.      Σύνοψη

Aπό τα παραπάνω, είναι προφανές ότι με το σύστημα των κουπονιών εκπαίδευσης μετατοπίζεται η έμφαση από τον κεντρικό γραφειοκρατικό εκπαιδευτικό σχεδιασμό στις ιδιαίτερες ανάγκες του μαθητή/καταναλωτή, το σχολείο λειτουργεί με κριτήρια ικανοποίησης των αναγκών των μαθητών/πελατών και ο εκπαιδευτικός λειτουργεί ως επαγγελματίας που κρίνεται από τα αποτελέσματά του και τις εκροές του σχολείου του εν γένει.

Ένα βασικό πλεονέκτημα της εφαρμογής των κουπονιών εκπαίδευσης είναι η παροχή της δυνατότητας στους γονείς να επιλέγουν το σχολείο του παιδιού τους σύμφωνα με τις ιδιαίτερες εκπαιδευτικές ανάγκες του. Επίσης, η δυνατότητα σε μη προνομιούχους μαθητές ή/και μαθητές από φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, να φοιτήσουν σε σχολεία που προηγουμένως ήταν απρόσιτα για αυτούς, συνήθως με καλύτερους όρους και καλύτερες παρεχόμενες υπηρεσίες, μπορούμε να πούμε ότι μειώνει την κοινωνική ψαλίδα και τις ανισότητες στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Η «εγκατάλειψη του δημόσιου σχολείου» που επικαλούνται ορισμένοι μελετητές, θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως γενικότερο θέμα της συμπερίληψης ή μη όλων των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στην κρατική χρηματοδότηση. Αν αποκλείεται ο ιδιωτικός τομέας από την κρατική χρηματοδότηση, όπως πχ. συμβαίνει στην Ελλάδα, τότε ο διαχωρισμός και οι διακρίσεις των μαθητών συμβαίνουν de facto χωρίς καμία προοπτική αντιμετώπισής τους. Επίσης, αποκλείεται και η προοπτική για μια πιο άμεση αξιολόγηση, αυτή από τους γονείς και τους μαθητές, των ταλαντούχων ή μη εκπαιδευτικών οι οποίοι στο ελληνικό δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα λειτουργούν σε καθεστώς βαθμολογικής και μισθολογικής εξίσωσης.

Από την άλλη, οι συνήθεις στρεβλώσεις της αγοράς πρέπει να θεωρούνται πολύ πιθανές στο σύστημα των κουπονιών εκπαίδευσης.  Τα προγράμματα με εκπαιδευτικά κουπόνια δεν έχουν  τα ίδια αποτελέσματα σε όλες τις χώρες και αυτό συμβαίνει επειδή οι επιπτώσεις τους εξαρτώνται από ένα πλήθος παραγόντων, μεταξύ των οποίων, οι πιο σημαντικοί είναι  α) η χρηματοδότηση (μέγεθος του κουπονιού, η ύπαρξη επιπλέον γονικής παροχής στη χρηματοδότηση, τα αντισταθμιστικά κουπόνια για μη προνομιούχους μαθητές κλπ.), β) το θεσμικό και ρυθμιστικό πλαίσιο (κληρώσεις έναντι επιλογής σχολείου, επιδόσεις σε εξετάσεις, διαπιστευτήρια για το εκπαιδευτικό προσωπικό κλπ) και γ) διάφορες υποστηρικτικές υπηρεσίες (μεταφορά, πρόσβαση κλπ.) (ΙΟΒΕ, 2013).

Σε κάθε περίπτωση, η μελέτη του συστήματος των κουπονιών εκπαίδευσης και γενικότερα μιας συμπεριληπτικής και παράλληλα αντισταθμιστικής εκπαιδευτικής πολιτικής, χωρίς αποκλεισμούς, αποτελεί μία έρευνα που βρίσκεται σε εξέλιξη παγκοσμίως.

Δείτε επίσης: Παρουσίαση του βιβλίου του Δ. Σταύρου "Σχολική Ηγεσία και Νέο Δημόσιο Μάνατζμεντ" στον Ιανό (βίντεο)

9.         Βιβλιογραφία, αρθρογραφία, ιστογραφία

Βιβλία και μελέτες

·         Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών, 2013, Δημόσια και Ιδιωτική Εκπαίδευση: Συγκριτική Ανάλυση

·         Bureau of Education of Hong Kong, 2010, Report on Review of the Pre-Primary Education Voucher Scheme.

·         CPB, Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, 2015, The effect of schooling vouchers on higher education enrollment and completion of teachers: A regression discontinuity analysis, Discussion Paper n. 305.

·         Emilson, P., 2012, “The profit motive in Swedish education”, στο Stanfield, J., (ed.), The Profit Motive in Education: Continuing the Revolution, iea, pp. 74-85.

·         Fronius , Petrosino , Morgan, 2012, What is the evidence of the impact of vouchers (or other similar subsidies for private education) on access to education for poor people? Protocol. London: EPPI-Centre, Social Science Research Unit, Institute of Education, University of London.

·         Government of Pakistan, Ministry of Education, Trainings and Standards in Higher Education, 2013, National Plan of Action to Accelerate Education-Related MDGs 2013-2016. Achieving Universal Quality Primary Education in Pakistan.

·         Morgan, Petrosino, Fronius, 2013, A systematic review of the evidence of the impact of school voucher programmes in developing countries. London: EPPI Centre, Social Science Research Unit, Institute of Education, University of London.

·         OECD, 2015, Improving Schools in Sweden: An OECD perspective.

·         UNESCO, CEPD, 2011, Literature Review on School Funding in Sub-Saharan

·         Africa 

·         World Bank, 2009, The Role and Impact of Public-private Partnerships in Education.

Άρθρα

·         Agasisti, Barbieri, Murtinu, 2015, Private School Enrollment in an Italian Region after Implementing a Change in the Voucher Policy, Journal of School Choice, 9:3, 380-406.

·         Austin, Μ., 2015, Schools’ Responses to Voucher Policy: Participation Decisions and Early Implementation Experiences in the Indiana Choice Scholarship Program, Journal of School Choice, 9:3, 354-379.

·         Behrman, Tincani, Todd, Wolpin, 2013, The Impact of School Voucher Systems on Teacher Quality in Public and Private Schools: The Case of Chile.

·         Bitler, Domina, Penner, Hoynes, 2015, Distributional Analysis in Educational Evaluation: A Case Study from the New York City Voucher Program, Journal of Research on Educational Effectiveness, 8:3, 419-450.

·         Brunner, Sonstelie, Thayer, 2001, Capitalization and the Voucher: An Analysis of Precinct Returns from California’s Proposition, Journal of Urban Economics, 50, 517-536.

·         Cave, M., 2001, Voucher Programmes and their Role in Distributing Public Services, OECD Journal on budgeting.

·         Fleming, Mitchell, McNally, 2014, Can Markets Make Citizens? School Vouchers, Political Tolerance, and Civic Engagement, Journal of School Choice, 8:2, 213-236.

·         Fung, Lam, 2008, The Pre-primary Education Voucher Scheme of Hong Kong: A Promise of Quality Education Provision? Education Journal, Vol. 36, Nos. 1–2, 153–170.

·         Gauri, Vawda, 2004, Vouchers for Basic Education in Developing Economies: An Accountability Perspective, The World Bank Research Observer, vol. 19, no. 2, 259-280.

·         Giersch, J., 2014, Vouchers for Religious Schools and the Development of Democratic Values, The Educational Forum, 78:2, 142-149.

·         Hoxby, C., 2003, School choice and school competition: Evidence from the United States, Swedish Economic Policy Review,10,  9-65.

·         Levin, H., 1991, The Economics of Educational Choice, Economics of Education Review, Vol. 10, No. 2, pp. 137-158.

·         Ladd, H., 2002, School Vouchers: A Critical View, Journal of Economic Perspectives, Volume 16, Number 4, Pages 3–24.

·         OECD, 2012, Are school vouchers associated with equity in education ? , PISA in focus, n. 20

·         Patrinos, A., School Vouchers Can Help Improve Education Systems, WISE ed.review.

·         Reichard, J., 2015, “Religionless” religious private schools? Secularizing for the common good through tuition voucher programs, Religion & Education.

·         Stern, J., 2014, The “Developing” Achievement Gap: Colombian Voucher Reform, Peabody Journal of Education, 89:1, 43-57.

·         Vamstad, J., 2014, Too Much Information and Too Little Knowledge? An Attempt to Explain Findings From the Swedish Voucher System for Upper Secondary Education, Journal of School Choice, 8:4, 567-588.

·         Varjo, Kalalahti, Silvennoinen, 2014, Families, School Choice, and Democratic Iterations on the Right to Education and Freedom of Education in Finnish Municipalities, Journal of School Choice, 8:1.

·         Wolf, P., 2008, School Voucher Programs: What the Research Says About Parental School Choice, BYU Law Review, 415, iss. 2, art. 9.

·         West, E., 1997, Education vouchers in principle and practice: A survey, The World Bank Research Observer, vol. 12 , no . 1, pp . 83-10 3.

·         Yuen, G., 2007, Vouchers in Hong Kong:  a new milestone of early childhood education?, Contemporary Issues in Early Childhood, 8:4.

Ιστοσελίδες

·         Κέντρο Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής Γ.Σ.Ε.Ε., Οι θέσεις μας για τον θεσμό των voucher – κουπονιών εκπαίδευσης και της κατάρτισης, Διαθέσιμο on line: http://www.kanep-gsee.gr/theseis-apopseis/oi-theseis-mas-gia-ton-thesmo-ton-voucher--koyponiwn-ekpaideysis-kai-tis-katartisis,  προσπελάστηκε στις 20/02/2016

·         Υπουργείο Παιδείας Κατάρ, 2014, Minister of Education Issues Decision on Voucher System Regulations, διαθέσιμο online: http://www.edu.gov.qa/En/Media/News/Pages/NewsDetails.aspx?NewsID=3548, προσπελάστηκε στις 20/02/2016.

·         European Commission, Eurydice network, https://webgate.ec.europa.eu/