Ή Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς

(Δ. Σταύρου, εκπαιδευτικός, υπ. δρ. ΕΚΠΑ)

H Κωνσταντινούπολη είχε αντισταθεί σε περίπου 20 πολιορκίες. Η κατάκτησή της από τον σουλτάνο Μωάμεθ Β’ τον Πορθητή στις 29 Μαΐου του 1453 είναι η τελευταία πράξη ενός προβλέψιμου δράματος όπου έπαιξαν ρόλο ο σταδιακός κατακερματισμός του ελληνικού κόσμου, η  μόνιμη αναρχία και οι θρησκευτικές έριδες. Επίσης, επιβεβαίωσε την κυριαρχία των Οθωμανών που προηγουμένως είχαν κατορθώσει να επιβάλουν και να εδραιώσουν την εξουσία τους σε μεγάλο μέρος της Μ. Ασίας, καθώς και στη Βαλκανική Χερσόνησο.

Στο πρώιμο οθωμανικό κράτος, η θέση των χριστιανών και των εβραίων δεν ήταν σε καμία περίπτωση ισότιμη με εκείνη των μουσουλμάνων. Εκείνο που το χαρακτήριζε ήταν οι αντιφάσεις, απολύτως αναμενόμενες σε ένα κράτος που μέσα σε ενάμιση αιώνα εξελίχθηκε από ένα μικρό εμιράτο ανάμεσα στα πολλά άλλα της Μικράς Ασίας στον διάδοχο της παλαιάς αυτοκρατορικής παράδοσης, ενσωματώνοντας διαφορετικούς πληθυσμούς, θρησκείες, κοινωνικές και εθνοτικές ομάδες, νοοτροπίες και διοικητικές πρακτικές.

Η διαχείριση αυτής της ενσωμάτωσης, η οποία άλλωστε δεν αφορούσε μόνο τις χριστιανικές εκκλησίες, αλλά ολόκληρο το οθωμανικό κράτος, που μετεξελίχθηκε σταδιακά σε μια ισλαμική συγκεντρωτική αυτοκρατορία, αποτέλεσε κεντρικό μέλημα του Μωάμεθ Β’ μετά την Άλωση. Πράγματι, φέρεται σε πολλές αφηγήσεις να περιβάλλει με ιδιαίτερη ευμένεια την ελληνορθόδοξη ελίτ, κληρονόμο του ύστερου Βυζαντίου.

Από την άλλη, η βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1261 διοικείται από την οικογένεια των Παλαιολόγων. Είναι μία εποχή όπου συμβαίνει το ιστορικό παράδοξο, να έχουμε έναν πολιτισμό σε φάση αναγέννησης, τρομερή ανάπτυξη στις τέχνες, τα γράμματα, τις επιστήμες, τη φιλοσοφία, τη θεολογία, και από την άλλη το κράτος να καταρρέει.

Στα τελευταία χρόνια των Παλαιολόγων, η Κωνσταντινούπολη ήταν αποκλεισμένη από παντού και οι Έλληνες είχαν ταπεινωθεί σε πολλά επίπεδα. Η αυτοκρατορία ήταν φόρου υποτελής στον σουλτάνο και ήταν υποχρεωμένοι να ενημερώνουν τον σουλτάνο, για να πάρουν την άδεια του, κάθε φορά που ανέβαζαν στο θρόνο καινούργιο αυτοκράτορα.

Ο Κωνσταντίνος ο ΙΑ΄ Παλαιολόγος στέφθηκε αυτοκράτορας στον Μυστρά και όχι την Αγία Σοφία.  Βλέποντας ότι δεν υπήρχε άλλη λύση, υποστήριζε ενωτική πολιτική, δηλ. υποστήριζε την ένωση με τον Πάπα. Όμως, ήξερε ότι αν η στέψη του γινόταν στην Αγία Σοφία, ως ενωτικός, θα προκαλούσε κύμα εξεγέρσεων σε όλο τον λαό. Όταν έφτασε στην Πόλη, ήταν θέμα χρόνου να προλάβει ότι μπορούσε. Πρώτα να επιδιορθώσει τα τείχη, στη συνέχεια να αυξήσει τους δασμούς και να γεμίσει την Πόλη με εφόδια, κυρίως με σιτάρι.

Ο Μωάμεθ Β’ είχε εμμονή από μικρός να κατακτήσει την Κωνσταντινούπολη κι έφτιαχνε διάφορα σχέδια, προσπαθώντας να βρει τα προβλήματα και τα αδύναμα σημεία του τείχους της. Με το που ανέλαβε, ένα από τα πρώτα πράγματα που έκανε ήταν να κατασκευάσει στις ευρωπαϊκές ακτές του Βοσπόρου ένα φρούριο, το Ρούμελι Χισάρ, για να αποκλείσει δια θαλάσσης την Κωνσταντινούπολη. Είχε καταφέρει να αποκλείσει πολύ γρήγορα την Κωνσταντινούπολη και από την θάλασσα και από την ξηρά. Έκανε κάτι περίεργο για τους Τούρκους, δηλαδή έφτιαξε ναυτικό. Ο στρατός που είχε συγκεντρωθεί για την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, έφτανε τους 350.000 στρατιώτες, με τους 150.000 εξ’ αυτών να είναι οι επίλεκτες δυνάμεις. Αντιθέτως, μέσα στην Κωνσταντινούπολη, υπήρχαν μόνο 4.937 μάχιμοι.

Καθοριστικής σημασίας για το αποτέλεσμα της πολιορκίας τον Μάιο του 1453 ήταν και η οικονομική ευρωστία του οθωμανικού κράτους, που επέτρεπε όχι μόνο την πρόσβαση στη νέα τεχνολογία των πυροβόλων όπλων, την κατασκευή, τον εξοπλισμό και την επάνδρωση ικανού στόλου, αλλά και τον εξοπλισμό των στρατιωτών, πρακτική που ανήκε στις κύριες προτεραιότητες του εκάστοτε σουλτάνου.

Αντίστοιχα, το μεγαλύτερο πρόβλημα των πολιορκημένων ήταν η ολιγανθρωπία. Αν και στο πλευρό των στρατιωτών πολέμησε και το σύνολο του πληθυσμού, ο αριθμός τους δεν επαρκούσε ούτε για την αποτελεσματική περιμετρική φύλαξη των τειχών της Πόλης.  Έτσι, με τη γενική επίθεση της 29ης Μαΐου η Κωνσταντινούπολη, παρά την ηρωική αντίσταση των ολιγάριθμων υπερασπιστών της, έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Ακολούθησαν φοβερές σφαγές και λεηλασίες. Αυτό επιτάχυνε την πτώση και των υπόλοιπων ελεύθερων περιοχών. Τελευταία η Τραπεζούντα υπέκυψε στους Οθωμανούς το 1461. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν υπήρχε πια.

Το απόγευμα της 29^ης Μαΐου με τη συνοδεία των βεζίρηδων και της προσωπικής φρουράς των γενιτσάρων ο Μωάμεθ Β’ εισήλθε θριαμβευτής στην Πόλη και κατευθύνθηκε στον ναό της Αγ. Σοφίας για να ευχαριστήσει τον Προφήτη για τη μεγαλειώδη του νίκη, ενώ οι στρατιώτες του θα συνέχιζαν τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης για τρεις μέρες, όπως όριζε το μουσουλμανικό έθιμο και είχε υποσχεθεί στους στρατιώτες του.

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος σκοτώθηκε στο πεδίο της μάχης πλησίον της πύλης του Αγ. Ρωμανού, όταν το πρώτο μεγάλο τμήμα του Οθωμανικού στρατού διείσδυσε από το ρήγμα στον εσωτερικό περίβολο των τειχών της Πόλης. Έμελλε να είναι ο τελευταίος βυζαντινός αυτοκράτορας και το όνομά του πλέον θα συνδεόταν άρρηκτα με τους θρύλους για την ανάκτηση της Πόλης και την αναβίωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Σημαντικό μέρος του χριστιανικού πληθυσμού, όταν πληροφορήθηκε την είσοδο του οθωμανικού στρατού εντός της πόλης πρόλαβε και κατευθύνθηκε προς το λιμάνι και, αφού επιβιβάστηκαν στα βενετικά και γενουατικά πλοία, απέπλευσαν για τη Δύση. Αρκετοί επέλεξαν ως τελικό τους προορισμό την Πελοπόννησο, τα λατινοκρατούμενα νησιά του Αιγαίου και την Κύπρο.

Η είδηση της Άλωσης, εξαιτίας της δυσκολίας της επικοινωνίας με τον έξω κόσμο, έφτασε στην Ευρώπη αργά, στις 29 Ιουνίου στη Βενετία και στις 8 Ιουλίου στη Ρώμη. Στη Βενετία τα πλήθη ξέσπασαν σε αντιδράσεις αγανάκτησης και θλίψης. Στη Ρώμη, οι ιερείς έλεγαν από τον άμβωνα ότι η Πόλη τιμωρήθηκε για τις αμαρτίες της και καλά θα κάνουν να προσέχουν και οι δικοί τους πολίτες. Η Γένοβα ανησύχησε για την τύχη των εμπορικών της πρακτορείων στη Μαύρη Θάλασσα, ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη οι θρησκευόμενοι προανήγγειλαν την Αποκάλυψη και οι ποιητές  έγραφαν μοιρολόγια. Οι παραδόσεις των χωρών της Δύσης συνέδεσαν την Άλωση με μια  σειρά πρωτοφανών καιρικών φαινομένων εκείνου του έτους: άνοιξη ψυχρή, φεγγάρι σκεπασμένο, πυκνή ομίχλη. Αναμφισβήτητα, σημάδια της παγκόσμιας σημασίας του γεγονότος…

Πηγές:

·       Αθανασόπουλος, Α. (2010), Οθωμανικές πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης μέχρι και την Άλωση του 1453, διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

·       Γκαρά Ε., Τζεδόπουλος, Γ. (2015), Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ΣΕΑΒ.

·       Νταλέγκρ, Ζ. (2006), Έλληνες και Οθωμανοί 1453-1923, εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα.

·       ΙΤΥΕ «Διόφαντος» (2012), Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου 565-1815, Β’ Γενικού Λυκείου.

·       Παππάς, Β. (2021), Γνωρίζω την ελληνική μου ταυτότητα, σειρά διαλέξεων: https://www.youtube.com/watch?v=Zwb_MEn3MDc (ανακτ. 29-5-2022).