Eισήγηση: Αλεξίς ντε Τοκβίλ, "Η δημοκρατία στην Αμερική".

Alexis de Toqueville: Ελευθερία χωρίς την «τυραννία της πλειοψηφίας»

Βρισκόμαστε στη Γαλλία του 1835, όπου ο Γάλλος αριστοκράτης Alexis de Toqueville (1805-1859) προβληματίζεται και αναρωτιέται: Υπάρχει τρόπος να συνδυάσει κανείς αρμονικά θεσμούς και ατομική ελευθερία έτσι ώστε οι πρώτοι να μην καταπιέζουν τη δεύτερη και η δεύτερη να μην  αποσταθεροποιεί τους πρώτους ; Πώς είναι δυνατό να τερματισθεί κάποτε ο κύκλος του αίματος και να παγιωθούν οι επαναστατικές κατακτήσεις στη Γαλλία χωρίς συνεχείς αναστατώσεις, ανατροπές και μεταπολιτεύσεις ;

Υπήρχε, ωστόσο, μια δημοκρατική χώρα στον κόσμο που στερούταν Μεσαίωνος, αριστοκρατίας του αίματος και Παλαιού Καθεστώτος. Επρόκειτο για τις ΗΠΑ —χώρα την οποία ο Toqueville αποφάσισε να επισκεφθεί και να μελετήσει σε βάθος. Έφτασε στη Νέα Υόρκη στις 11 Μαΐου 1831 και απέπλευσε από τον ίδιο λιμένα στις 20 Φεβρουαρίου 1832. Δηλ. έμεινε εκεί περίπου 9 μήνες. Το αποτέλεσμα της εννεάμηνης παραμονής του στο Νέο Κόσμο και των σκέψεων που του γεννήθηκαν διατρέχοντάς τον από άκρου εις άκρον υπήρξε το μνημειώδες έργο του «Περί της Δημοκρατίας στην Αμερική».

Ο πρώτος τόμος, κυρίως περιγραφικός, εκδόθηκε το 1835 και ο δεύτερος, πιο φιλοσοφικός,  το 1840.

Γράφει στην εισαγωγή του: «Ομολογώ ότι στην Αμερική είδα περισσότερα από την Αμερική… Θέλησα να τη γνωρίσω έστω και μόνο για να μάθω τι μπορούμε να ελπίζουμε ή να φοβόμαστε από αυτήν». Τον εντυπωσίασε η εύρυθμη λειτουργία των αντιπροσωπευτικών θεσμών, ιδίως στο επίπεδο των μικρών κοινοτήτων η οποία έμοιαζε να επιβεβαιώνει ότι μια αβασίλευτη δημοκρατία (Republique) μπορεί να αποδειχθεί άριστο πολίτευμα για μια μεγάλη σύγχρονη χώρα χωρίς χρήση κρατικής βίας, εξεγέρσεις, οδοφράγματα και σκοτωμούς. Το πρότυπο των ΗΠΑ ήταν άραγε απόηχος του παρελθόντος ή προείκασμα του μέλλοντος;

Ο Toqueville εντυπωσιάστηκε αμέσως από το πλήθος των οικιστικών συγκροτημάτων (townships) που αυτοδιοικούνταν εν ειρήνη. Διεπίστωσε με κατάπληξη την απουσία στρατευμάτων και το χαμηλό κοινωνικό γόητρο του δημοσίου υπαλλήλου. Παρατήρησε ότι ενώ οι Γάλλοι πασχίζουν να εφαρμόσουν τη δημοκρατία στο επίπεδο της πολιτείας χωρίς να την έχουν βιώσει στην κοινωνία, οι Αμερικανοί δεν χρειάστηκε παρά να θεσμοποιήσουν προϋπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις. Ουδείς προβληματιζόταν για κάποια «γενική βούληση» καθώς το ιδεολογικό βάθρο της δημοκρατικής αυτής κοινωνίας βασιζόταν στην απλή πίστη ότι η Θεία Πρόνοια προίκισε όλους τους ανθρώπους με αρκετό νου ώστε ο καθένας τους να μπορεί να αποφασίζει υπεύθυνα για τα ζητήματα που τον αφορούν. Σε γράμματά του προς φίλους του ο Toqueville διαπιστώνει ότι η απουσία πιεστικής εξουσίας στις ΗΠΑ δίνει φτερά στους ανθρώπους καθώς ο καθένας βασίζεται στις δυνάμεις του και μόνο.

Υπάρχουν φυσικά και οι σκοτεινές πλευρές της μεγάλης αυτής δημοκρατίας και κυρίως οι δούλοι οι οποίοι δεν είναι όπως στην αρχαιότητα απλώς οι ηττημένοι εχθροί, αλλά ανήκουν σε άλλη φυλή και μεταφέρθηκαν από την Αφρική επί τούτω. Η Αμερική, προβλέπει, θα δυσκολευθεί να βιώσει τη φυλετική ειρήνη όταν καταργηθεί η δουλεία, πράγμα για το οποίο ο ίδιος δεν είχε την παραμικρή αμφιβολία ότι θα γινόταν σύντομα. Τι θα γίνουν τότε, αναρωτιέται, όλες αυτές οι μάζες των απελεύθερων νέγρων; Δεν θα είναι εύκολο να τους ξαναστείλει η εξουσία πίσω στην Αφρική διότι σε αντίθεση με τους ντόπιους ερυθρόδερμους που θα σβήσουν διότι δεν μπορούν να υιοθετήσουν τα θέσμια των λευκών, οι νέγροι θα διεκδικήσουν κάποτε όλα τους τα δικαιώματα, ως Αμερικανοί πολίτες. Ούτε είναι νοητόν να συγκεντρωθούν όλοι σε μια πολιτεία και να τους απαγορευθεί να βγαίνουν έξω από τα σύνορα της.

Στο μεταξύ, παρατηρεί ότι η δουλεία υπονομεύει την πρόοδο. Στο Kentucky ο Toqueville βρήκε τους πιο ράθυμους Αμερικανούς που του θύμισαν τους Γάλλους  της επαρχίας, και απέδωσε την καθυστέρησή τους στο γεγονός ότι η δουλοκτησία νέκρωνε το ριψοκίνδυνο επιχειρηματικό πνεύμα που διεπότιζε γενικώς την αμερικανική κοινωνία. Η δουλοκτησία υπονόμευε επίσης τη βασική αρχή που αποτελούσε τη δύναμη των ΗΠΑ: ότι δηλαδή κανείς δεν ήταν υπεράνω κανενός άλλου. Τούτο έκανε τον Αμερικανό να γεννιέται πολίτης ενώ ο Γάλλος γεννιόταν ακόμη υπήκοος και εξελισσόταν ενίοτε σε επαναστάτη.

Το όργανο των βασιλοφρόνων «Gazette de France» σχολίασε με αρκετή κακεντρέχεια το βιβλίο του Toqueville  γράφοντας ότι: «Ο κύριος de Toqueville είναι δικηγόρος και αγορεύει υπέρ της πελάτιδός του, της δημοκρατίας στην Αμερική. Προσφέρει έτσι στους Ευρωπαίους προς θαύμασμόν μια τρίχρωμη ανθρώπινη κοινότητα όπου οι ντόπιοι κόκκινοι εξολοθρεύονται από επήλυδες λευκούς ενώ οι μαύροι πωλούνται ως κτήνη στην αγορά».

Όμως, οι άλλες εφημερίδες  και κυρίως η κοινή γνώμη των μορφωμένων στη Γαλλία ασχολήθηκαν διεξοδικά με το έργο και τις ιδέες του Toqueville.

Ο Toqueville έδειξε ότι στο Νέο Κόσμο, οι πολίτες σέβονται τους νόμους διότι γνωρίζουν ότι στο χέρι τους είναι να τους αλλάξουν. Άλλωστε, δεν περιμένουν σωτηρία από την πολιτεία αλλά απλώς προστασία. Τη σωτηρία τους θα τη μεθοδεύσουν οι ίδιοι. Οι ανισότητες (πλούτου, επιτευγμάτων) θεωρούνται έτσι αντιστρέψιμες και παροδικές, με αποτέλεσμα να μην παροξύνεται η φιλαυτία αλλά η φιλανθρωπία διότι ο κάθε (λευκός) Αμερικανός θεωρεί ότι ο κάθε (λευκός) συμπατριώτης του είναι άξιος αρωγής όταν δυστυχεί. Δεν είναι ούτε ταξικός του εχθρός, ούτε υπηρέτης. Όταν ο κάθε μικροπωλητής μπορεί να γίνει εκατομμυριούχος, οι μικροπωλητές δεν επαναστατούν κατά των πλουσίων αλλά προσπαθούν να πλουτίσουν οι ίδιοι και πολλοί τα καταφέρνουν. Ακόμα και σήμερα, στην Αμερική, ο απολυόμενος εργάτης χαλυβουργίας δεν θεωρεί ότι καταρρέει κοινωνικώς αν δουλέψει για ένα διάστημα ως «γκαρσόνι» ή «κλητήρας», ενώ θα καταρτίζεται τις ώρες της σχόλης του στους κομπιούτερ. Η εκπληκτική κινητικότητα των Αμερικανών που αλλάζουν 5 ή 6 επαγγέλματα κατά τη διάρκεια της ζωής τους, είχε ήδη εντυπωσιάσει τον Τoqueville. Ίσως η εξήγηση να βρίσκεται στο ότι οι Αμερικανοί δεν εβίωσαν ποτέ τη φεουδαρχία που διαχώριζε τους ανθρώπους σε ανώτερους και κατώτερους, ανάλογα με τη δουλειά που έκαναν, ούτε επηρεάσθηκαν ποτέ από τον Μαρξ ο οποίος θεωρούσε εχθρικές δυνάμεις τους κεφαλαιούχους, φίλιες δυνάμεις τους χειρώνακτες προλετάριους και οιονεί παράσιτα όλους τους ενδιάμεσους άλλους.

Ωστόσο, ο Toqueville δεν είναι εξ ιδοσυγκρασίας ούτε εξισωτιστής ούτε καν δημοκράτης. «Τρέφω για τους δημοκρατικούς θεσμούς», γράφει, «μια εγκεφαλική προτίμηση, από ένστικτο όμως είμαι αριστοκράτης: περιφρονώ και φοβούμαι τον όχλο. Αγαπώ με πάθος την ελευθερία, την ισότητα, το σεβασμό των δικαιωμάτων (του ανθρώπου), όχι όμως τη δημοκρατία». Η τέλεια έλλειψη μεσαιωνικών καταβολών στις ΗΠΑ μπορούσε, κατά τη γνώμη του να οδηγήσει σε καταστροφές του κοινωνικού ιστού διότι στις καλές της στιγμές η μεσαιωνική φεουδαρχία γεννούσε μια αίσθηση συνέχειας και αλληλεγγύης. Μήπως στις απρόσωπες δημοκρατικές κοινωνίες όπως των ΗΠΑ όπου το στάδιο αυτό έλλειψε τελείως, κινδύνευαν τα άτομα να αποξενωθούν το ένα από το άλλο, να χάσουν την κοινωνικότητα τους και να αδιαφορήσουν για την παρηγοριά που θα μπορούσε να τους προσφέρει η εκκλησία;

Οι φόβοι αυτοί καθώς και μια κάποια ισοπέδωση στα γούστα των Αμερικανών οδήγησαν τον Toqueville στη διατύπωση μιας συγκροτημένης επιφυλάξεως για την απεριόριστη δημοκρατία για την οποία έγινε διάσημος. Πρόκειται για τον κίνδυνο που συνιστά η τυραννία της πλειοψηφίας. Στις φεουδαρχικές κοινωνίες, εξηγεί, αναδεικνύεται μια τάξη ευγενών οι οποίοι καλλιεργούν μια οικογενειακή παράδοση αγωγής, παιδείας, καλής συμπεριφοράς και ηγετικών ευθυνών έναντι των απαίδευτων χειρωνακτών τους οποίους διοικούν και προστατεύουν, με αντάλλαγμα την εργασία που αυτοί τους προσφέρουν. Όταν μέσω της αγοράς και της ψήφου καταργηθεί αυτή η συμπαγής και αυτοσυνείδητη «ιθύνουσα τάξη» τι θα συμβεί; Στις δημοκρατίες δεν υπάρχουν οικογένειες ευγενών που να διαιωνίζουν μια παράδοση πολιτισμού στον ίδιο χώρο επί πολλές γενεές. Έτσι, τα άτομα φαίνονται πιο μικρά και η κοινωνία πιο μεγάλη. Η απουσία θεσμοθετημένων τάξεων κινδυνεύει ίσως να γεννήσει μιάν απεριόριστη πεποίθηση στην κρίση της πλειοψηφίας και να δικαιώσει την επιπέδωση. Η άνθηση των διαφορών —θεμέλιο του πολιτισμού— εμφανίζεται προβληματική σε μια κοινωνία ίσων.

Από την άλλη μεριά, βέβαια, στην Αμερική καταξιώνονται οι ατομικές αρετές εργατικότητας, ευφυίας, επιχειρηματικότητας, οι οποίες παίζουν δευτερεύοντα ρόλο σε μια κοινωνία θεσμοθετημένων προνομίων ή εξαφανίζονται τελείως σε μια φεουδαρχική απολυταρχία όπως της Κίνας. Ο προβληματισμός αυτός διαποτίζει όλο το έργο του Γάλλου αριστοκράτη από τότε που γνώρισε τις ΗΠΑ.

Στο καθαρά πολιτειακό επίπεδο ο Toqueville επισημαίνει πάντως τη φιλελεύθερη αρχή ότι η τυραννία της πλειοψηφίας αρχίζει να γίνεται επικίνδυνη όταν καλλιεργηθεί η πεποίθηση ότι οι κάθε φορά περισσότεροι δεν έχουν απλώς αυξημένα δικαιώματα στη λήψη αποφάσεων αλλά έχουν και δίκιο. Ο εφιάλτης του είναι μην τυχόν και συγχωνευθεί κάποτε ο γαλλικός κρατικός συγκεντρωτισμός με την ισοπεδωτική τάση της αμερικανικής κοινωνίας ώστε να αναδυθεί από αυτή την επιμιξία μια δημοκρατική πολιτεία εντελώς «δυστοπική». Στο Κεφάλαιο VI του τετάρτου μέρους του 3ου τόμου του έργου του, ο Alexis de Toqueville αναπτύσσσει με κάποιο σπαραγμό καρδίας τους φόβους του για τον τύπο ανθρώπου που κινδυνεύει να επικρατήσει σε ένα τέτοιο καθεστώς. «Βλέπω ένα μέγα πλήθος ανθρώπων», γράφει, «ομοίων και ίσων που στριφογυρίζουν αδιάκοπα εις αναζήτησιν ταπεινών και χυδαίων ηδονών. Ο καθένας τους στη γωνιά του αδιαφορεί για τη μοίρα των άλλων. Τα παιδιά του και οι στενοί του φίλοι είναι γι’ αυτόν όλη η ανθρωπότητα. Τους διπλανούς του συμπολίτες ούτε καν τους βλέπει. Τους αγγίζει και δεν τους νιώθει. Ζει για τον εαυτό του και μόνο. Του μένει ακόμα η οικογένεια αλλά πατρίδα δεν έχει».

Η περιγραφή αυτή συμπληρώνεται από μια αριστουργηματική εξεικόνιση ενός πανίσχυρου συγκεντρωτικού κράτους γαλλικού τύπου που θα μπορούσε να είχε γραφτεί από τον George Orwell για την εποχή μας. «Υπεράνω αυτών των πολιτών —συνεχίζει ο Toqueville— δεσπόζει ένα κράτος τεράστιο και κηδεμονευτικό που έχει αναλάβει την ευτυχία τους και φροντίζει για τη μοίρα τους. Μοιάζει, θα έλεγε κανείς, με την πατρική εξουσία που προετοιμάζει τα παιδιά για την ενηλικίωση. Μόνο που η κρατική αυτή εξουσία θέλει αντίθετα να καθηλώσει τους πολίτες στην παιδική ηλικία. Θέλει τους πολίτες να χαίρονται, φτάνει να μην έχουν στο νου τους άλλο από την ευχαρίστησή τους… Μεριμνά για την ασφάλεια των πολιτών, για τις ανάγκες τους, οργανώνει την ψυχαγωγία τους, διαχειρίζεται τις σημαντικότερες υποθέσεις τους, καθοδηγεί την επιχειρηματική τους δραστηριότητα, ρυθμίζει τις κληρονομικές τους υποθέσεις… Γιατί να μην τους αφαιρέσει, στο τέλος-τέλος, την βάσανο του σκέπτεσθαι, καθώς και την οδύνη του ζην;». Το συμπέρασμα αυτού του εκπροσώπου του «μελαγχολικού φιλελευθερισμού» είναι προφητικό: «Από τον 18ο αιώνα και την Επανάσταση ρέουν σαν ένα, από την ίδια πηγή, δύο ποτάμια: το ένα οδηγεί τους ανθρώπους στους ελεύθερους θεσμούς, το άλλο στην απόλυτη εξουσία».

Η αποτροπή της δυστοπικής αυτής πολιτείας, η σωτηρία από την τυραννία του συγκεντρωτικού κράτους βρίσκεται κατά τον Toqueville όχι τόσο στις εκλογές με καθολική ψηφοφορία όσο στην αγωγή. Την αγωγή της ελευθερίας. Η σκέψη του έχει επηρεασθεί από την «πολιτική αρετή» των αρχαίων. Η φύση, διαπιστώνει, αναπαράγει ακατάπαυστα ανισότητες, ταλέντα διάφορα, τα οποία τείνουν να μετατρέψουν τους τυπικά ίσους ενώπιον του νόμου σε ουσιαστικά άνισους στην κοινωνία καθό ανόμοιους. Τούτο μπορεί να εμβάλει ορισμένους προνομιούχους της φύσεως στον πειρασμό να ανατρέψουν τους δημοκρατικούς θεσμούς και να επιβάλλουν προσωπική εξουσία. Αυτή η συνεχής λειτουργία αξιοκρατικών μηχανισμών που θα αναδεικνύουν τους αρίστους αλλά και θα τους εμποδίζουν να κάνουν κατάχρηση της δύναμης και του πλούτου που απέκτησαν νομίμως είναι κατά τον Toqueville η δύσκολη τέχνη της δημοκρατίας την οποία πρέπει να μάθουν οι Γάλλοι. Η μέθοδος που προτείνει είναι να «επιβραδυνθούν» ει δυνατόν οι κινήσεις του λαού. Τίποτε δεν πρέπει να γίνεται εναντίον της λαϊκής θελήσεως ή εις βάρος του λαού, αλλά τούτο δεν σημαίνει ότι οι λαϊκές επιθυμίες θα πρέπει να ικανοποιούνται αυτοστιγμεί. Χρειάζεται περίσκεψη, συζήτηση και ει δυνατόν αποφυγή ανεπανόρθωτων εξελίξεων.

Ο Alexis Henri Charles Maurice Clerel κόμης de Toqueville —όπως έχει το πλήρες όνομα του— πέθανε από φυματίωση το Μάιο του 1859, διάσημος στη Γαλλία, την Αγγλία και την Αμερική. Κατόπιν, σιγά-σιγά, ξεχάστηκε έως ότου αρχίσει και πάλι να λάμπει στο στερέωμα της πολιτειολογίας μετά το 1930. Έκτοτε, η φήμη του μεγάλωσε και το έργο του μελετάται εμβριθώς σε πλείστα πανεπιστήμια. Ο λόγος είναι ότι αυτός ο εκπληκτικός στοχαστής —και μέτριος πολιτικός— άρχισε να παίρνει διαστάσεις προφήτη, έχοντας προϊδεί πλείστα δεινά της σύγχρονης εποχής μας. Ο ολοκληρωτισμός ως αποτέλεσμα της τυραννίας της πλειοψηφίας στην εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία και την φασιστική Ιταλία, η αλλοτρίωση του ανθρώπου σε μια κοινωνία διεπόμενη από απρόσωπους κανόνες, η διόγκωση της γραφειοκρατίας, το μεγάλο κράτος υπάρχουν εν σπέρματι στο έργο του και καταγγέλλονται με ιδιαίτερη ευγλωττία. Είναι —στ’αλήθεια— εκπληκτικό το εύρος των προρρήσεών του. Οι φόβοι του για την ομοιογενειοποίηση της αμερικανικής κοινωνίας δεν επιβεβαιώθηκαν βέβαια διότι στο Νέο Κόσμο φούντωσαν οι νέες ιδέες, οι ανακαλύψεις, οι τεχνοτροπίες, οι αγώνες για ειρήνη και φυλετική ισότητα, ακόμη και νέες θρησκείες. Όμως αυτοί οι φόβοι του Toqueville ήσαν ακριβώς φόβοι. Δεν ήσαν προφητείες. Αυτό που όντως προέβλεψε ήταν ότι οι ΗΠΑ και η Ρωσία θα αναδειχθούν ως οι κύριες δυνάμεις στον κόσμο, η μεν πρώτη χάρη στην εγγενή δύναμη της δημοκρατίας της, η δε δεύτερη χάρη στην αποτελεσματικότητα του δεσποτισμού της.

Η οξυδέρκεια, η παρατηρητικότητα, η πνευματική ευσυνειδησία, η διαύγεια και η εμβέλεια της σκέψης αυτού του πολύτροπου πνεύματος έχουν κατατάξει τον Toqueville μεταξύ των πιο γόνιμων φιλελεύθερων στοχαστών της Δυτικής Ευρώπης.