Το "Μυστήριο του Κεφαλαίου": Το περιουσιακό "απαρτχάιντ" ως αιτία της υπανάπτυξης*.

Αρχική διαπίστωση του Χερνάντο Ντε Σότο (Το Μυστήριο του Κεφαλαίου, εκδ. ΡΟΕΣ) είναι πως, σε ένα μεγάλο μέρος του κόσμου, η ελεύθερη οικονομία έχει αντικατασταθεί από την ακαμψία των κλειστών αγορών, με αποτέλεσμα την επιφυλακτικότητα απέναντι στον καπιταλισμό και τους κινδύνους αποσταθεροποίησης. Δεν είναι λίγοι αυτοί που θυμούνται τις προειδοποιήσεις του ιστορικού της οικονομίας Κλαρκ Πόλανυ ότι οι ελεύθερες αγορές θα συγκρουστούν με την κοινωνία με απρόβλεπτα αποτελέσματα.
Αυτοί οι ψίθυροι ανησυχίας, όσο ενοχλητικοί κι αν ήταν, το μόνο που κατάφεραν ήταν να παρακινούν τους Αμερικανούς και τους Ευρωπαίους ηγέτες να επαναλαμβάνουν στον υπόλοιπο κόσμο το ίδιο βαρετό μάθημα: σταθεροποιήστε τα νομίσματά σας, δείξτε επιμονή, αγνοήστε τις διαδηλώσεις για τους μισθούς πείνας και περιμένετε υπομονετικά την επιστροφή των ξένων επενδυτών.
Επιπλέον, οι Δυτικοί αρέσκονται στο να «συλληπούνται» τους λαούς του Τρίτου Κόσμου: ότι έχασαν την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση, ότι σακατεύτηκαν εξαιτίας της εκμετάλλευσής τους από τους Ευρωπαίους αποικιοκράτες, ότι έχουν χαμηλό δείκτη νοημοσύνης, κτλ.
Σήμερα, η Λατινική Αμερική και η Ρωσία μοιράζονται τα ίδια προβλήματα: κραυγαλέες ανισότητες, υπόγειες παραοικονομίες, πανίσχυρες μαφίες, πολιτική αστάθεια, διαρροή κεφαλαίων, σκανδαλώδη περιφρόνηση των νόμων. Από παρόμοια προβλήματα ταλαιπωρούνταν και οι ΗΠΑ το 1783, όταν ο πρόεδρος Τζορτζ Ουάσιγκτον διαμαρτυρόταν για τους ληστές «που ξαφρίζουν και ιδιοποιούνται τον πλούτο της χώρας σε βάρος των πολλών». Αυτοί οι «ληστές» ήταν καταληψίες και παράνομοι μικροπωλητές οι οποίοι είχαν καταλάβει γη που δεν τους ανήκε. Ταυτόχρονα όμως, ήταν και η αιτία της εξάπλωσης του κεφαλαίου στη μακρινή εκείνη εποχή.
Σε μια αναπτυσσόμενη χώρα τα περιουσιακά στοιχεία των πολιτών δεν μπορούν να απεικονιστούν κατά τρόπο που να παράγουν πρόσθετη αξία διότι δεν υπάρχουν νομικά κατοχυρωμένες συναλλαγές. Όμως, η επιχειρηματική δραστηριότητα των φτωχών έχει δημιουργήσει τεράστιο πλούτο. Είναι μικροί επιχειρηματίες που έχουν ξεπεράσει θριαμβευτικά κάθε εμπόδιο που μπορούμε να φανταστούμε για να δημιουργήσουν το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου στην κοινωνία τους. Το κεφάλαιο αυτό θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, αν απλώς μπορέσουμε να λύσουμε το μυστήριο του τρόπου με τον οποίο τα περιουσιακά στοιχεία μετατρέπονται σε ζωντανό κεφάλαιο (δηλ. σε κεφάλαιο που μπορεί νόμιμα να επανεπενδυθεί, να υποθηκευτεί, κτλ.)
Γιατί δεν μπορούν τα 9,3 τρις νεκρού κεφαλαίου να παράγουν αξία πέρα από τη «φυσική» τους κατάσταση; Αυτό που λείπει από τους φτωχούς είναι η εύκολη πρόσβαση σε μηχανισμούς ιδιοκτησίας που θα μπορούσαν να προσδιορίσουν νομικά το οικονομικό δυναμικό των περιουσιακών στοιχείων τους, προκειμένου να μπορέσουν να τους χρησιμοποιήσουν για να παράγουν, να διασφαλίσουν ή να εγγυηθούν μεγαλύτερη αξία στη διευρυμένη αγορά. Στη Δύση, κάθε περιουσιακό στοιχείο είναι επίσημα προσδιορισμένο. Σύμφωνα με το Χ. Ντε Σότο ο «πλούτος των φτωχών» υπάρχει και μάλιστα άφθονος (υπολογίζει σε 9,3 τρις δολάρια το «νεκρό» κεφάλαιο). Το πρόβλημα είναι ότι βρίσκεται σε ελαττωματικές μορφές: σε σπίτια που έχουν οικοδομηθεί σε παράνομες εκτάσεις, σε επιχειρήσεις που λειτουργούν με καταστατικά απροσδιόριστης ευθύνης, σε βιομηχανίες εγκατεστημένες σε μέρη όπου οι χρηματοδότες και οι επενδυτές δεν μπορούν να τις δουν. Αυτό συμβαίνει επειδή οι τριτοκοσμικές και οι πρώην κομμουνιστικές χώρες δεν διαθέτουν διαδικασίες αντιπροσώπευσης. Οι φτωχοί στις χώρες αυτές διαθέτουν σπίτια χωρίς τίτλους ιδιοκτησίας, σοδειές χωρίς τίτλους κυριότητας, επιχειρήσεις χωρίς καταστατικά ίδρυσης και λειτουργίας.
Μόνο η Δύση έχει στη διάθεσή της τη διαδικασία της μετατροπής του αόρατου σε ορατό, δηλ. τη συγκέντρωση των περιουσιακών αναπαραστάσεων σε μία ενιαία βάση δεδομένων. Η προέλευση αυτής της διαδικασίας είναι άγνωστη και η σημασία της θαμμένη στο οικονομικό υποσυνείδητο των δυτικών καπιταλιστικών χωρών.
Αυτή η συγκέντρωση των περιουσιακών αναπαραστάσεων, αποτελεί για τον Ντε Σότο μια επαναστατική διαδικασία στη δυτική ιστορία διότι έβαλε το συσσωρευμένο πλούτο σε μία βάση δεδομένων. Μιλάμε για μία διαδικασία αρκετά μακρόχρονη και όχι ταυτόχρονη σε όλες τις χώρες. Π.χ. η ενοποίηση των ιδιοκτησιακών καθεστώτων στην Ιαπωνία πραγματοποιήθηκε πριν από 50 χρόνια. Το μάθημα της Δύσης είναι ότι οι αποσπασματικές λύσεις και τα προσωρινά μέτρα δεν αρκούν για την ανακούφιση από τη φτώχεια. Το βιοτικό επίπεδο ανέβηκε μόνο όταν οι κυβερνήσεις μεταρρύθμισαν το νομικό σύστημα και το ιδιοκτησιακό καθεστώς έτσι ώστε να διευκολύνουν τον καταμερισμό της εργασίας. Όπως ακριβώς μια λίμνη χρειάζεται ένα υδροηλεκτρικό εργοστάσιο για να παράγει χρήσιμη ενέργεια, έτσι και τα περιουσιακά στοιχεία χρειάζονται ένα επίσημο ιδιοκτησιακό καθεστώς προκειμένου να παράγουν σημαντική υπεραξία. «Αν ο καπιταλισμός είχε εγκέφαλο, αυτός θα βρισκόταν στο νόμιμο ιδιοκτησιακό καθεστώς», καταλήγει χαρακτηριστικά ο Περουβιανός συγγραφέας.
Στις πρώην κομμουνιστικές και στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, τα περιουσιακά στοιχεία των πλουσίων προστατεύονται από επίσημα ιδιοκτησιακά καθεστώτα. Όμως οι πλούσιοι αποτελούν μια πολύ μικρή μειονότητα – ένα «γυάλινο κώδωνα» ευημερίας – κυρίως επειδή μπορούν να προσλαμβάνουν ειδικευμένους δικηγόρους. Η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων μοιάζουν σαν να βρίσκονται έξω από τον «γυάλινο περιουσιακό κώδωνα», επειδή δεν μπορούν να δρέψουν τους καρπούς του μόχθου τους που αντιπροσωπεύονται από το επίσημο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Ο Ντε Σότο δεν πιστεύει ότι η εμφάνιση μικρών θυλάκων πλούσιων οικονομικών τομέων στη μέση μεγάλων υπανάπτυκτων σηματοδοτεί τη μετάβαση σε καπιταλιστικά συστήματα. Αντίθετα, η ύπαρξη ευημερούντων θυλάκων στη μέση μιας θάλασσας φτώχειας κρύβει την τεράστια ανικανότητα της χώρας να δημιουργεί, να σέβεται και να παρέχει επίσημα περιουσιακά δικαιώματα στην πλειονότητα των πολιτών της.
Για παράδειγμα, όταν το 1980 ο κατασκευαστικός κλάδος του Περού βρισκόταν σε ύφεση, ο Ντε Σότο και οι συνεργάτες του παρατήρησαν ότι οι μάντρες που πουλούσαν υλικά οικοδομών έκαναν χρυσές δουλειές και οι τιμές του τσιμέντου ήταν αυξημένες. Άρχισαν έτσι να αισθάνονται την παρουσία μιας, επισήμως αόρατης, παραοικονομίας η οποία δεν ήταν σε καμία περίπτωση ένα ζήτημα μικρής, αλλά τεράστιας κλίμακας.
Πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι φτωχοί είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι ο γραπτός νόμος δεν βρίσκεται σε αρμονία με τον τρόπο που πραγματικά λειτουργεί η χώρα. Είναι λογικό ότι αν ο γραπτός νόμος βρεθεί σε σύγκρουση με τους «νόμους» με τους οποίους ζουν οι πολίτες, σίγουρα θα ακολουθήσει διαφθορά, φτώχια και βία. Αντί να προσαρμοστούν στην πραγματικότητα, πολλές κυβερνήσεις στο παρελθόν θέσπιζαν περισσότερους νόμους και κανόνες για να την εξαλείψουν. Οι επιπλέον κανόνες έφερναν επιπλέον παραβάσεις – και σύντομα ψηφίζονταν νέοι νόμοι για να διώκονται αυτοί που παραβίαζαν τους παλιούς. Οι μηνύσεις πολλαπλασιάστηκαν, το λαθρεμπόριο και η πλαστογραφία διαδόθηκαν πολύ. Οι κυβερνήσεις κατέφυγαν στη βίαιη καταστολή. Στις χώρες όπου το κράτος δίωξε τους παράνομους επιχειρηματίες, αντί να προσαρμόσει το σύστημα ώστε να απορροφήσει τις επιχειρήσεις τους, όχι μόνο καθυστέρησε η οικονομική ανάπτυξη αλλά εντάθηκε και η κοινωνική αναταραχή, καταλήγοντας σε βία. Οι γνωστότερες εκδηλώσεις του φαινομένου ήταν η Γαλλική και η Ρωσική Επανάσταση.
Στη Δύση, μετά από μία μια μακρόχρονη διαδικασία, διευκολύνοντας την πρόσβαση στην αναγνωρισμένη από το νόμο περιουσία, μειώνοντας τα εμπόδια που δημιουργούσαν οι απαρχαιωμένες ρυθμίσεις και επιτρέποντας στις ισχύουσες κατά τόπους διατάξεις να επηρεάσουν τη σύνταξη νόμων, οι πολιτικοί εξάλειψαν τις αντιφάσεις από τα νομικά και τα οικονομικά τους συστήματα και επέτρεψαν στις χώρες τους να οδηγήσουν τη Βιομηχανική Επανάσταση σε νέα ύψη.Σταδιακά, οι χώρες της Δύσης κατάφεραν αφενός να αναγνωρίσουν ότι τα κοινωνικά συμβόλαια εκτός του επίσημου νόμου αποτελούσαν μια εύλογη πηγή νόμου, και αφετέρου να ανακαλύψουν τρόπους ενσωμάτωσης αυτών των συμβολαίων σε ένα ενιαίο ιδιοκτησιακό καθεστώς.
Για τον Χ. Ντε Σότο, οι αναπτυσσόμενες χώρες αποτυγχάνουν να ενεργοποιήσουν αυτό τον πλούτο του «νεκρού» κεφαλαίου διότι οι κυβερνήσεις τους κατέχονται από 5 εσφαλμένες αντιλήψεις: 1) ότι όλοι όσοι λειτουργούν έκνομα το κάνουν για να αποφύγουν τους φόρους. 2) ότι τα ακίνητα δεν ανήκουν νόμιμα στους ιδιοκτήτες τους επειδή δεν έχουν καταγραφεί σωστά. 3) ότι η εφαρμογή του υποχρεωτικού νόμου είναι αρκετή. 4) ότι οι υπάρχουσες έκνομες συμφωνίες («κοινωνικά συμβόλαια») μπορούν να αγνοηθούν.5) ότι μπορεί κανείς να πετύχει σημαντικές μεταρρυθμίσεις χωρίς πολιτική ηγεσία υψηλού επιπέδου.
Εδώ και αρκετά χρόνια, ο Ντε Σότο και οι συνεργάτες του στο ILD (Ινστιτούτο Ελευθερίας και Δημοκρατίας) αποφάσισαν «να κλείσουν τα βιβλία τους και να ανοίξουν τα μάτια τους»: Περπατώντας στις φτωχογειτονιές της Λατινικής Αμερικής, της Μέσης Ανατολής, της νότιας και ανατολικής Ασίας και στις παρακμάζουσες βιομηχανικές ζώνες των πρώην κομμουνιστικών κρατών, μελετούν την «γκρίζα» οικονομία, αποτυπώνουν αυτό που πιστεύουν ότι οι εν λόγω κυβερνήσεις κάνουν σωστά και με ένα μοντέλο που το ονομάζουν «Διαδικασία Κεφαλαιοποίησης τις βοηθούν να προσδώσουν νόμιμα ιδιοκτησιακά δικαιώματα στους κατόχους του «νεκρού» κεφαλαίου (τα ¾ του πληθυσμού της γης). Με επιτόπια έρευνα, αφού έρθουν σε επαφή με τις νόμιμες και έκνομες αρχές και αφού διαπιστώσουν και καταγράψουν τις, πολλές φορές άγραφες, περιουσιακές ρυθμίσεις συμβουλεύουν τις κυβερνήσεις για 3 πράγματα: να υιοθετήσουν την άποψη των φτωχών, να εξασφαλίσουν τη συγκατάθεση των ελίτ και να αντιμετωπίσουν τη νομική και τεχνική γραφειοκρατία προκειμένου να επιτευχθεί ο τελικός στόχος.
Εν είδει συμπεράσματος, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Κάρολος Μαρξ πιθανώς θα σοκαριζόταν αν ανακάλυπτε ότι στις αναπτυσσόμενες χώρες μεγάλο μέρος των μαζών δεν αποτελείται από καταπιεσμένους νόμιμους προλετάριους, αλλά από καταπιεσμένους έκνομους μικροεπιχειρηματίες με σημαντικό αριθμό περιουσιακών στοιχείων. Το γεγονός ότι είναι έκνομοι, τους στερεί τη δυνατότητα να εκμεταλλευτούν τα περιουσιακά τους στοιχεία προκειμένου να παράξουν μεγαλύτερο κεφάλαιο.Δεν έχει νόημα να ζητάμε ανοιχτές οικονομίες χωρίς να αντιμετωπίζουμε το γεγονός ότι οι συνήθεις οικονομικές μεταρρυθμίσεις αφήνουν απ’ έξω το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας. Θα καταργηθεί το περιουσιακό απαρτχάιντ, όταν το κεφάλαιο γίνει ένα επιτυχημένο παιχνίδι, όχι μόνο στη Δύση, αλλά παντού.

* Παρουσίαση του βιβλίου "Το Μυστήριο του Κεφαλαίου" στα πλαίσια της Φιλελεύθερης Βιβλιοθήκης.