Η στροφή στον «πολιτισμικό ορθολογισμό» ως απάντηση στην εκπαιδευτική κρίση (παρουσίαση άρθρου του Γιώργου Πλειού)

 

Ήδη από το 1994, ο καθηγητής Γιώργος Πλειός διαφώτιζε με το άρθρο του Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση και πολιτισμικές διαφορές στη «μετα-βιομηχανική» κοινωνία (Ιωάννινα, 1994), σημαντικές πλευρές της επερχόμενης μεταρρυθμιστικής προσπάθειας προβλέποντας σε αρκετά σημεία εύστοχα τις «παράπλευρες» συνέπειές της.

Θυμίζοντας έντονα τον Χάμπερμας και την έννοια της «αποικιοποίησης των υπόλοιπων θεσμικών σφαιρών από την οικονομική σφαίρα», ο Γιώργος Πλειός υποστηρίζει πως η Εκπαιδευτική Κρίση εκκινά από την όσμωση μεταξύ εμπορευματοποίησης και πολιτισμού και καταλήγει σε νέες, καθολικές, ανισότητες, οι οποίες όμως αυτή τη φορά θα είναι ανισότητες μεταξύ ταυτοτήτων και όχι απλά οικονομικές.

Η γενική τοποθέτηση του Πλειού είναι ότι στην προηγούμενη ιστορική φάση, δηλαδή στην  Ώριμη Βιομηχανική Κοινωνία (ΩΒΚ), δέσποζε το όραμα της «ικανοποίησης των αναγκών», με αποτέλεσμα στη σημερινή Ύστερη Βιομηχανική Κοινωνία (ΥΒΚ) η έμφαση στην εκπαίδευση να δίνεται στα διαφοροποιημένα αναλυτικά προγράμματα (αφού η εκπαίδευση επεκτάθηκε σε όλα τα κοινωνικά στρώματα). Ως αποτέλεσμα, διαταράσσεται η ισορροπία των διαπολιτισμικών σχέσεων όπως διαπιστώνουμε εμπερικά σε πολλές περιπτώσεις: διαφωνίες με αντιρατσιστικές πολιτικές, απαίτηση γονέων για «καθαρότητα» των εκπαιδευτικών χώρων των παιδιών τους, η ανάπτυξη εξειδικευμένων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με ιδιαίτερη «σφραγίδα», κτλ.

Για να ανταποκριθεί το άτομο στην οικονομική κυριαρχία ενεργοποιεί ολόκληρο το πολιτισμικό του background με τρεις, κυριότερες, συνέπειες για την εκπαίδευση:

α) Προσανατολισμός του εκπαιδευτικού συστήματος στην αγορά – και συγεκριμένα στην «επαγγελματική εκπαίδευση» - με άμεσο αποτέλεσμα την απώλεια των μεγάλων οραμάτων.

β) Τη «φυσικοποίηση» των εμπορευμάτων, των γνώσεων, των στόχων, με αποτέλεσμα την ανάγκη ανάπτυξης «Νέων Τεχνολογιών», τη στροφή προς την αναζήτηση της «χρησιμότητας» παρά της αλήθειας και τη μεταβολή στην κουλτούρα, δηλ. στον τρόπο σκεψης, με κύριο χαρακτηριστικό την εύκολη παραγωγή και κυριαρχία «ομοιωμάτων» και «αντιγράφων».

γ) Την εξατομίκευση – και όχι την ατομικότητα – δηλαδή την κουλτούρα γενικευμένου ανταγωνισμού  ο οποίος με τη σειρά του «φυσικοποιείται» παράγοντας νέες ανισότητες και προκαλώντας την εμπλοκή της οικογένειας στην εκπαίδευση των παιδιών η οποία οδηγεί σε περαιτέρω πολιτισμικές διαφορές και ανισότητες, οικονομικό ανταγωνισμό και απώλεια της πολιτισμικής αυτονομίας του μαθητή.

Γενικότερα, οι πολιτισμικές ταυτότητες των νεαρών ατόμων πολλαπλασιάζονται ως εξατομικευμένα lifestyles και επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία με κυριότερο φαινόμενο την απώλεια του νοήματος. Έτσι, για να ανταποκριθεί το εκπαιδευτικό σύστημα έχει δύο επιλογές: είτε να ανακαλέσει παλιότερα νοήματα, είτε να απαρνηθεί εντελώς το νόημα.

Στα παραπάνω φαινόμενα συντείνουν ακόμα δύο παράμετροι: Οι ιδεολογίες, οι οποίες συχνά αποκρύπτουν την πραγματικότητα (π.χ. «πολυπολιτισμική κοινωνία») και οι θεωρίες «πολιτισμογονιδίων» οι οποίες αναπτύχθηκαν μετά τα μέσα του 20^ου αι. και δίνουν έμφαση στην απόκτηση επίκτητων προδιαθέσεων.

Το παλιότερο, «κοινό», εκπαιδευτικό σύστημα έπασχε από δομικές αντιφάσεις και ως λύση κυριάρχησε η διαφοροποίηση των εκπαιδευτικών δομών. Μήπως όμως αυτό γεννάει περισσότερη κρίση ; αναρωτιέται ο Γ. Πλειός. Ειδικότερα, η μεταρρύθμιση της διαφοροποίησης των εκπαιδευτικών δομών βασίστηκε σε δύο άξονες:

1^ος άξονας: Οι νέες ταυτότητες εισχωρούν στις παλιές και τις μετασχηματίζουν: Πολλαπλά παραδείγματα για αυτό έχουμε στη Δυτική Ευρώπη με τα αιτήματα των γονέων για τη δημιουργία των «δικών τους» σχολείων, όπου πλέον απαιτούν απροκάλυπτα την ευθεία – και όχι την έμμεση όπως γινόταν πριν – κατανομή δύναμης. Έτσι, τα παραδοσιακό σχολείο καταλήγει σε «γκέτο» που επιμένει να διατηρεί την παραδοσικαή κουλτούρα και επικοινωνία και ίσως γι’ αυτό, κατά τον Πλειό, αποτελεί και «φυτώριο» ταλέντων.

2^ος άξονας: Από τα αναλυτικά προγράμματα εκλείπει η εκμάθηση κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς, αφού:

               α) Καταργούνται ή απαξιώνονται μαθήματα, υποβαθμίζονται οι κοινωνικές επιστήμες και προάγεται ο επαγγελματισμός, με αποτέλεσμα την εξασθένιση των μηχανισμών που «εποπτεύουν» την κοινωνία. Έτσι, οι κοινωνικές διεργασίες αντί να είναι «δι’αυτές» γίνονται «καθαυτές», δηλαδή τυφλές.

               β) Απλοποιούνται οι κοινωνικές σχέσεις με πρόσχημα την «αξιολόγηση» και τη «μετεκπαίδευση».

               γ) Προωθούνται μεταρρυθμιστικές τάσεις όπως:

·       Δημιουργία πολλαπλών συστημάτων από τα οποία οι γονείς θα επιλέγουν ελεύθερα.

·       Μειώνεται η διάρκεια σχολικής φοίτησης, αφού προωθείται ο «επαγγελματισμός».

·       Διαφοροποιούνται τα εκπαιδευτικά συστήματα, ανάλογα με το περιβάλλον.

·       Διαφοροποιούνται σύμφωνα με τις εξατομικευμένες ταυτότητές τους οι δάσκαλοι και οι μαθητές. Δεν είναι τυχαίο το ότι αυξάνονται τα αιτήματα των εκπαιδευτικών για «ομοιογενείς» τάξεις.

Η παραπάνω τάση, σύμφωνα με τον Πλειό, δεν αποτελεί «ακριβές αντίγραφο» του προ-κεϋνσιανού καπιταλισμού επειδή:

α) Τώρα υπάρχουν και εξω-οικονομικές διαφοροποιήσεις.

β) Υπάρχει ακόμη ο ρόλος του κράτους ως ρυθμιστή.

γ) Γίνεται εξ ονόματος του «κοινού συμφέροντος».

Τονίζοντας ο συγγραφέας πως τα παραπάνω δεν αποτελούν μια κατασταλαγμένη κατάσταση, αλλά κυρίως κάποια «αιτήματα» στα οποία αποπειράται να απαντήσει, πιστεύει πως αυτό που χρειάζεται να γίνει είναι:

α) Να κατανοήσουμε πως η παρούσα κατάσταση δεν είναι ούτε αντίγραφο, αλλά ούτε και πρωτότυπο φαινόμενο. Υπάρχει, δηλαδή, ιστορική επανάληψη.

β) Δεν είναι δυνατό να υπάρξει «πισωγύρισμα», αλλά θα πρέπει να αποκαλυφθούν οι σημερινές αντιφάσεις και αποκρύψεις.

γ) Να καλλιεργήσουμε τον «πολιτισμικό ορθολογισμό»: Να στραφούμε δηλαδή στην ατομικότητα (στον άνθρωπο) και όχι στην τυφλή εξατομίκευση.